Wij mensen ademen dampen en deeltjes in, smeren spullen op onze huid en huppelen door magnetische velden. En van veel dingen hebben we geen flauw idee wat het doet met onze gezondheid.

Soms komen we daar per ongeluk achter. Marie Curie is dankzij haar jarenlange onderzoek naar radioactiviteit doodgegaan aan leukemie. Doordat bezoekers aan een evenement met mooie fonteinen naderhand bij bosjes neervielen, weten we dat het inademen van waternevel met Legionella geen goed idee is. En toen grote groepen mijnwerkers hetzelfde type longvlieskanker kregen, begonnen we te vermoeden dat asbest niet alleen goede eigenschappen heeft.

Dit soort gebeurtenissen zijn dramatisch voor de betrokkenen, maar geven wel waardevolle informatie over de schadelijke effecten van blootstelling. Wil je dit liever weten vóór er doden vallen, dan is onderzoek nodig.

Onderzoek: eerst lab en computer, dan dier- en mensproeven

Voor een deel kun je dat onderzoek doen vanachter je computer of in een laboratorium met celmateriaal. Maar vaak is de volgende stap niet te vermijden: dierproeven. Startend met muizen en ratten, via konijnen naar honden en apen. Uiteindelijk moet de stap worden gemaakt naar de mens. Dan vraag je patiënten of ze een nieuw medicijn willen proberen. Of gezonde mensen om vrijwillig uitlaatgassen in te ademen, zoals Volkswagen dat deed.

Medisch-ethische commissie bepaalt hoe of wat met proeven

Natuurlijk zijn we in tijd van vrede erg precies over de uitvoering van dier- en mensproeven. Een medisch-ethische commissie bepaalt of we de kennis die we door dit onderzoek krijgen wel echt nodig hebben. Die commissie bepaalt ook of het gebruik van levens ethisch verantwoord is en of vrijwilligers (de mensen) weten waar zij ja tegen zeggen. Pas daarna gaat het onderzoek los.

Schande? Misschien, maar dit is wel hoe het werkt. Wij hebben met zijn allen afgesproken dat we willen weten wat de schadelijke effecten zijn van de verf die je op kinderledikanten smeert, van de paracetamolletjes die we achteroverslaan en van dampen en deeltjes die onze auto’s in de lucht gooien. En samen hebben we bedacht wat de medisch-ethische commissie verantwoord moet vinden.

Deed Volkswagen iets in strijd met ons collectieve geweten?

Het doen van dier- en mensproeven is niets raars. Als maatschappij vinden we dit acceptabel. Maar hoe zat dat nou bij Volkswagen? Is daar iets gebeurd wat niet in overeenstemming is met ons collectieve geweten? Het kostte weinig moeite om een jaarverslag boven tafel te krijgen waarin het hele onderzoeksprogramma staat beschreven. Zelden heb ik zo’n mooi en goed leesbaar document gezien.

Samengevat staat erin wat we weten over uitlaatgassen en waar de gaten in onze kennis zitten. Het is de fabrikanten onder druk van de milieuwetgeving heel goed gelukt om roetdeeltjes in uitlaatgassen terug te dringen: nieuwe auto’s en vrachtwagens stoten nauwelijks roetdeeltjes uit. Zelfs als we dit zonder sjoemelsoftware meten.

Het was Volkswagen te doen om gasvormig stikstofdioxide

Alleen het gasvormige deel van uitlaatgassen blijft een beetje achter. En daar was het veelbesproken onderzoek van de Duitse autofabrikant op gericht. Hoe erg is het als mensen lage concentraties van het gasvormige stikstofdioxide inademen?

Het jaarverslag laat verder zien dat het onderzoek is begeleid door een medisch-ethische commissie. Het was een onderdeel van een doortimmerd programma waarbij diverse gerenommeerde onderzoeksinstituten betrokken waren. En de opzet en uitkomsten van alle onderzoeken zijn duidelijk beschreven. Het lijkt erop dat de gebruikelijke procedures keurig zijn gevolgd. Waarom dan de commotie?

Ons collectieve geweten verandert kennelijk in de loop der tijd

Het is niet ongebruikelijk dat ons collectieve geweten in de loop der tijd verandert. Nu vinden we dingen afschuwelijk, die we vroeger volledig normaal vonden. Denk aan slavernij. Daar hebben we ook samen moeten constateren dat ons handelen in het verleden echt niet door de beugel kon. Om het mild uit te drukken. Misschien is dat bij dier- en mensproeven ook het geval.

Maar als zienswijzen veranderen, is het wel handig als je alle betrokkenen informeert. Toen de artikelen in kranten verschenen, werd het hoofd Duurzaamheid op staande voet ontslagen. Kennelijk vond Volkswagen toch dat het onderzoek niet helemaal volgens ons huidige gezamenlijk geweten is uitgevoerd. En kennelijk was het jaarverslag, dat leest als een goede roman, niet eerder op het bureau van de directie terecht gekomen.

Met het schrijven van dit stuk viel mij voor het eerst op dat het woord ‘geweten’ niet alleen staat voor ons interne kompas. Het is ook het voltooid deelwoord van weten. Wat zou het Duitse woord voor geweten eigenlijk zijn?

Tamara Onos | arbeidshygiënist bij Auxilium HSE. Blogt over de pracht en problemen van werk op www.tamaraonos.nl.