Steeds meer mensen weten dat je ziek kunt worden van het werken met gevaarlijke stoffen. In onze werkpraktijk merken we dat dit soms meer angst met zich meebrengt dan nodig. Het herkennen van het gevaar (dit is een gevaarlijke stof) lukt steeds beter, maar het inschatten van het risico (word ik er ziek door?) blijft lastig. Twee voorbeelden van vragen hierover staan in de kaders in deze tekst.
Gevaar en risico: komt de gevaarlijke stof vrij?
Of je ziek kunt worden van het werken met gevaarlijke stoffen, hangt van veel factoren af. De eerste vraag is: komt de gevaarlijke stof vrij in de omgeving? Als de betreffende stof in een gesloten systeem zit en daar onder de heersende omstandigheden niet uit kan komen, is er nooit blootstelling. En zonder blootstelling geen effect.
Een voorbeeld van een gesloten systeem is een blik verf. Zolang dat dicht zit, kan het nooit in aanraking komen met de huid of ingeademd worden. Ook een gesloten leidingsysteem is een voorbeeld, zoals de koelvloeistof in een koelkast. Zolang die niet kapotgaat, komt er niets vrij.
Ook een ‘matrix’ kun je zien als gesloten systeem. De stof ligt gebonden in een product en komt daar niet zomaar uit vrij. Een vaak genoemd voorbeeld is een asbestplaat. Zolang de plaat in goede conditie is en niet wordt bewerkt, komen de asbestvezels niet vrij en is er geen risico. Hoe gevaarlijk dat asbest ook is.
Maar gaan we boren in de asbestplaat of staat het gebouw in brand, dan is de situatie anders en is er blootstelling mogelijk. Er is dan zowel een gevaar (aanwezigheid asbest) als een risico (blootstelling aan asbestvezels waardoor je ziek kunt worden).
Bereikt de gevaarlijke stof de mens?
Als een gevaarlijke stof vrijkomt in de omgeving, is dat niet per definitie een probleem. Daarvan is pas sprake als de gevaarlijke stof de mens kan bereiken. Goede afzuiging boven de bron haalt de gevaarlijke stof weg voor hij die kan inademen. Ook persoonlijke beschermingsmiddelen kunnen voorkomen dat de gevaarlijke stof het lichaam bereikt.
In welke hoeveelheid: de dosis maakt het gif
De bekendste factor die bepaalt of er sprake is van een risico, is de hoeveelheid. Hoeveel komt er in het lichaam? De dosis maakt het gif, stelde Paracelsus al (in iets andere bewoordingen). Een glaasje water is geen probleem, dat is zelfs gezond. Maar zes liter water in een half uur opdrinken kan dodelijk zijn. Een iets verhoogde concentratie kooldioxide kan hoofdpijn veroorzaken. Hoge concentraties daarentegen kunnen zuurstof verdringen en leiden tot de dood.
Komt de stof op een plek waar het kwaad kan?
Ook belangrijk is of de gevaarlijke stof op een plek in het lichaam komt waar die kwaad kan. Nog maar een keer asbest: inslikken van asbest is geen probleem. Maar als je de vezels inademt, kun je ernstig ziek worden, bijvoorbeeld door mesothelioom.
Een voorbeeld uit de thuissituatie is lampolie. Het gebeurt wel eens dat kleine kinderen lampolie aanzien voor water of limonade en het opdrinken. Dit is op zichzelf geen probleem, want de maag en darmen kunnen dat aan. Maar komt de olie bij verslikken per ongeluk in de longen terecht (aspiratie), dan kan er ernstige schade aan de longblaasjes optreden.
In het kort: gevaarlijke stof een gevaar en risico?
Natuurlijk valt er nog veel meer te zeggen over de aspecten die het risico van werken met gevaarlijke stoffen bepalen. Maar in het kort vormen gevaarlijke stoffen een risico als:
- de gevaarlijke stof in het lichaam komt
- in de juiste hoeveelheid
- op een plek waar het kwaad kan
Eén beeld zegt meer dan 1000 woorden
Wij arbeidshygiënisten zijn goed met woorden. Maar we hebben er ook veel nodig om het verschil tussen gevaar en risico uit te leggen. Daarom heeft de Nederlandse Vereniging voor Arbeidshygiëne twee illustratoren gevraagd om dit verschil visueel weer te geven. Irene Cécile maakte een infographic over dit onderwerp en Djanko tekende twee cartoons.
Iedereen mag deze illustraties gebruiken, zolang het om niet-commerciële doeleinden gaat en de plaatjes niet gewijzigd worden. Want alleen met voldoende kennis kun je inschatten of het werken met gevaarlijke stoffen een probleem vormt. Het zou mooi zijn als de gemaakte illustraties daar een bijdrage aan leveren.
Tekst | Tamara Onos, arbeidshygiënist en Hoger Veiligheidskundige bij Auxilium HSE en Jolanda Willems, arbeidshygiënist en toxicoloog bij PreventPartner
