Martin van Staveren schreef er al over in zijn boek Risicoleiderschap: doelgericht omgaan met onzekerheden. Van Staveren is docent en als risicoadviseur onder andere actief in de bouwwereld. Zijn visie biedt de risicomanagers en arboprofessionals van morgen stof tot nadenken. Want ook zij kunnen niet meer om de risicoleiders heen.

Meer complexiteit leidt tot toenemende risico’s

In de bouw ziet Van Staveren hoe veranderende verhoudingen werkprocessen beïnvloeden. En hoe meer complexiteit op de werkvloer leidt tot toenemende risico’s en ongevallen.

Een paar observaties in zijn vakgebied. Het aantal incidenten met omvallende kranen op bouwplaatsen is in enkele jaren tijd verdubbeld. Na de fatale brand in de Grenfell Tower in Londen in 2017, was er een controle op brandveiligheid van gevelplaten in Rotterdam. Daarbij bleken vijf gebouwen in de Maasstad geen veilige gevelbekleding te hebben. En in Eindhoven en Wormerveer stortten parkeergarages in als gevolg van fouten in het bouwproces. Wat zeggen deze feiten?

> LEES OOK: Dit waren de dodelijke bouwongevallen in 2019

Werkprocessen en organisaties worden complexer

Van Staveren: “De trends in risico’s en ongevallen in de bouw, maar ook in andere maatschappelijke sectoren, weerspiegelen de veranderende maatschappij. De huidige generatie risicomanagers zit gevangen tussen twee botsende wereldbeelden.

Het traditionele wereldbeeld is een samenleving gebouwd op regels, procedures, sociaal-maatschappelijke zekerheden en stabiele verhoudingen binnen organisaties van bedrijven. Maar dit stabiele wereldbeeld verandert momenteel in snel tempo. Onzekerheden nemen toe, de samenleving staat bloot aan allerlei dreigingen en spanningen. Bovendien worden in het bedrijfsleven werkprocessen en organisaties steeds complexer.

>LEES OOK: Eindelijk, één partij verantwoordelijk voor veiligheid in de bouw

Risicomanagers, maak plaats voor de risicoleiders

Meer partijen, meer flexwerkers, meer talen

Zo moeten we bij grote bouwprojecten in drukke stedelijke gebieden met steeds meer, vaak tegengestelde, belangen in de omgeving rekening houden. Verder worden werkzaamheden verdeeld over steeds meer uitvoeringspartijen. En steeds vaker maken vaste arbeidscontracten plaats voor flexibele contractvormen. Daarbij worden arbeidskrachten uit het buitenland ingezet die gebrekkig of geen Nederlands spreken. De kans op onveilige misverstanden neemt daardoor stevig toe.

>LEES OOK: Wát zeg je? Tien vragen over taalongevallen

Denkpatroon risicomanager vaak nog traditioneel

Risicomanagers en arboprofessionals zitten nogal eens in de traditionele denk- en werkpatronen van die eerste wereld, gebaseerd op door regels en procedures ingekaderde vermeende zekerheden. En dat terwijl de werkelijkheid in snel tempo anders wordt.”

> TIP: Volg college bij Van Staveren: collegereeks Nieuwe perspectieven

Van Staveren wijst ter illustratie naar het incident met de ingestorte parkeergarage bij Eindhoven Airport, waarbij als door een wonder geen slachtoffers vielen. De Onderzoeksraad voor Veiligheid onderzocht het ongeluk en wat eraan vooraf ging. De conclusies laten volgens Van Staveren zien hoe toenemende complexiteit en veranderende arbeidsverhoudingen van invloed zijn op de veiligheid van onder andere bouw- en infrastructuurprojecten.

> LEES OOK: Dit moet er beter in de bouw, zegt de OVV

Vaak pakt niemand signalen van onveiligheid op

“Aanbestedingen van bouwprojecten worden steeds ingewikkelder en in de ontwerp- en bouwfase zijn heel veel partijen betrokken. Projectontwikkelaars, adviseurs, toezichthouders van de overheid, inspectiebureaus en een breed spectrum aan aannemers en onderaannemers. Steeds vaker in de vorm van zzp’ers, waardoor ook de betrokkenheid tussen werkgevers en werknemers minder sterk wordt.”

“Na het incident met de parkeergarage wezen al die partijen in de keten naar elkaar als verantwoordelijke. Pijnlijk was dat er al tijdens de bouw signalen waren die wezen op een veiligheidsprobleem. Zoals scheurvorming in de kolommen en water dat op parkeerdekken bleef staan. Maar blijkbaar pakte niemand die signalen op. Niemand nam de leiding en de verantwoordelijkheid om het werk stil te leggen. Met grote gevolgen.”

> LEES OOK: Vloerconstructie zorgt voor instortingsgevaar

Meer verantwoording nemen voor veiligheidsrisico’s

Martin van Staveren stelt vast dat het traditionele regelgerichte veiligheidsbeleid minder effectief is in het veranderende maatschappijmodel met complexere organisatievormen en nieuwe werkpatronen. Een oplossing is in zijn ogen het introduceren van risicoleiderschap in de keten. Maar wat is dat precies, risicoleiderschap?

“In mijn visie betekent dat: binnen een procesketen verantwoording nemen voor de veiligheidsrisico’s van jezelf en anderen. Gebaseerd op reëel risicodenken en heldere doelen. Wat is veilig werken en voor wie? Welke risico’s kleven er aan ons werk? Hoe kunnen we die verminderen? En welk restrisico accepteren we?”

> LEES OOK: Eigen verantwoordelijkheid weegt zwaar bij kraanmachinist

Risicoleiders kunnen verschil maken bij veilig werken

Dit is niet exclusief een aangelegenheid voor hoogopgeleide experts met risico- en veiligheidskennis. Alle medewerkers die in een schakel van de keten met hun alertheid en beslissingen het verschil kunnen maken tussen veilig of onveilig werken kunnen risicoleiders zijn.

“Informeel risicoleiderschap is in dat opzicht net zo belangrijk als formeel leiderschap volgens de hiërarchische lijn. Mensen op iedere plek in een werkproces moeten mogelijke risico’s en gevaren kunnen signaleren en het initiatief nemen die te melden aan anderen in de keten. Desnoods moeten ze het werk stil kunnen leggen als in hun ogen de veiligheid in het geding is.”

>LEES OOK: Veilig leiderschap vormgeven met risicoleiderschap

Overtuigingskracht maakt goede risicoleiders

Om die rol te kunnen nemen komt het volgens Van Staveren wel aan op overtuigingskracht. Bijvoorbeeld als een werknemer in een fabriek zijn teamleider of chef wil aanspreken op een gesignaleerde onveilige situatie. Het kán, in een werkcultuur waarin mensen de ruimte krijgen én ook nemen om als risicoleiders op te treden.

“Onder andere in de luchtvaart en de medische wereld zijn al veel goede ervaringen opgedaan met ‘crew resource management’. Het gaat daarbij om het optimaal benutten van de kennis en waarnemingen van alle teamleden, ongeacht hun positie binnen het team. Signaleert een van de leden iets waarover hij twijfels heeft? Dan kan hij een time-out inzetten om alles even goed te overzien en te overdenken. Doen we het wel goed?

> LEES OOK: Fouten volgens een format met CRM

In veranderende arbeidsprocessen met meer flexwerk en gedeelde verantwoordelijkheden is zo’n model de beste waarborg voor veilig werken. Behalve de juiste instelling heb je er niets voor nodig.”

Dag klassieke risicomanagers, hallo risicoleiders

In zijn boek ‘Risicoleiderschap’ kondigt Martin van Staveren het einde aan van de klassieke risicomanager. Oftewel de risicomanager die te werk gaat op basis van een dichtgetimmerd kader van normen, regels en procedures. En daarbij aanneemt dat hij met het strikt volgen van dat kader de risico’s tot nul kan reduceren. Een illusie, vindt de schrijver. Want het klassieke veiligheidsbeleid zit vol illusies en schijnbare tegenstellingen.

> LEES OOK: Leiderschap is niet hetzelfde als management

Risicoleiders moeten beschikken over de vier D’s

“Absolute veiligheid bestaat niet. Een risicoleider is iemand die het verschil kan maken tussen illusies en reële ambities. Daarvoor moeten risicoleiders beschikken over de vier D’s.

Durf, om de realiteit van risico’s zichtbaar te maken. Doelgerichtheid, waarbij het draait om kernwaarden van de organisatie waarin hij werkt, wat betreft veilig en gezond werken. Welk doel willen we precies bereiken? Diversiteit, wat betekent dat hij verschillende percepties en inzichten moet accepteren en die tegen elkaar kan afwegen.

En tot slot Doen. Neem besluiten op basis van kennis, ervaring en vakmanschap en met een integrale afweging van belangen. Denk niet eenzijdig vanuit het veiligheidsbelang, met de focus op streefdoelen als ‘nul verkeersdoden’ of ‘nul arbeidsongevallen’. Dat gaat niet lukken. Veiligheidsbelangen moeten we realistisch afwegen tegen andere belangen, zoals productiviteit en beschikbare budgetten om veiligheidsmaatregelen te realiseren.”

> LEES OOK: Meer geld maakt niet per se veiliger

Goed inzicht in belangen en drijfveren van anderen

Dat kan in zijn ogen alleen als de basis voor risicoleiderschap in alle schakels van organisaties en bedrijfsprocessen is verankerd. In de klassieke benadering zijn veiligheidsbeleid en risicomanagement min of meer weggeorganiseerd van de werkvloer. Ze zijn tot aparte vakdisciplines gemaakt van deskundigen die zelf niet op de werkvloer staan. Een ‘onteigening’ van verantwoordelijkheid als het ware.

Dat sluit niet aan bij de gedachte dat in een keten elke werknemer zelf medeverantwoordelijkheid voor veilig werken moet nemen. En zijn rol als risicoleider moet kunnen pakken. Daarvoor moeten risicoleiders een goed inzicht hebben in de belangen en drijfveren van anderen in de keten. Om die te kunnen wegen in relatie tot de veiligheidsdoelen die hij wil bereiken.

> LEES OOK: Zo wordt u een veerkrachtige risicoleider

Op naar praktisch veiligheidsdenken in de hele keten

Van Staveren besluit: “We geven in de wereld van risicomanagement nu heel veel geld uit aan het organiseren van controle- en inspectiesystemen waarmee we anderen in de keten controleren. Dat geld kunnen we beter investeren in het integreren van praktijkgericht en uitvoerbaar veiligheidsdenken in de hele keten. Met in elke schakel alerte en verantwoordelijke risicoleiders. Die voortdurend vanuit hun expertise alle beschikbare kennis, informatie en signalen samenbrengen, afwegen en omzetten in doelgerichte beslissingen ten behoeve van een veilig werkproces. Met andere woorden: iederéén risicoleider, voor een gezamenlijk gedragen acceptabele veiligheid.”

Auteur | Rob Jastrzebski

> TIP: Martin van Staveren geeft een college over veilig Risicoleiderschap: voor iedereen in de organisatie tijdens de Nyenrode collegereeks ‘Leidinggeven aan veiligheid, cultuur en gedrag’.