Als veiligheidskundige kom ik nogal eens bij bedrijven met een uitgebreid machinepark. Vaak zijn dat zelfstandig werkende machines. Maar net zo vaak zijn de machines opgenomen in een productielijn. Dan hebben we het over samengestelde machines.
Voorbeeld nieuwe machine
Zo was ik bij een klant die een nieuwe machine had geplaatst in de productielijn. Niet lang daarna kwam de Arbeidsinspectie (voorheen: Inspectie SZW) langs voor een branche-steekproef. De klant kreeg een waarschuwing van de inspecteur. Hij had verzuimd om deze nieuwe machine op te nemen in de besturing van de samengestelde productielijn. Hij moest dat alsnog gaan doen.
Ik bekeek de situatie. Deze nieuwe machine bleek een volledig zelfstandig werkende machine. De machine was niet doorgekoppeld in de besturing van de productielijn. De machine functioneerde met fotocellen die de invoer schakelden en fotocellen die de uitvoer controleerden. De machine was geleverd met een EG-II-1A-verklaring. Wat te doen?
Productielijn als samenstelling
Artikel 2a van de Machinerichtlijn 2006/42/EG spreekt over samenstellen die bestaan uit meerdere machines die zo zijn opgesteld dat zij als één geheel functioneren voor één doel. Dit is bij de gemiddelde productielijn al snel het geval. De crux zit dan in de vraag wanneer een productielijn als samenstelling wordt bestuurd. Daarover is de Machinerichtlijn zelf niet erg duidelijk en nogal interpretatiegevoelig. Het is een behoorlijk grijs gebied waar we ons in begeven.
Gelukkig heeft de Europese Commissie dat onderkend en een uitgebreide toelichting bij de Machinerichtlijn laten opstellen. De Engelstalige Guide to the application of the Machinery Directive 2006/42/EC licht elk artikel van de hoofdtekst en elk artikel van de bijlagen meer of minder uitgebreid toe. Bij artikel 2a van de Machinerichtlijn geeft de ‘guide’ een toelichting in paragraaf 38, waar onder meer (vrij vertaald) het volgende staat: “Zelfs een enkele productielijn mag worden opgedeeld in aparte samenstellen of machines, als er geen veiligheidsgerelateerde verbinding is tussen opeenvolgende samenstellen van machines.”
Waarschuwing ingetrokken
In het geval van de betreffende klant, trok de inspecteur duidelijk een verkeerde conclusie. Hij gaf een een onterechte waarschuwing. Daarmee ontstaat meteen het volgende probleem. Want hoe voorkom je dat er gehandhaafd gaat worden op basis van die verkeerde beslissing? We hebben voor deze klant een argumentatie opgezet. Deze heeft hij naar de inspecteur gestuurd. Die trok de waarschuwing daarna alsnog in.
Voorbeeld waterzuivering
Een ander voorbeeld. In een waterzuiveringscomplex staan diverse bassins, gebouwen en behandelinstallaties, allemaal los van elkaar en ver uit elkaar. Ze voeren volledig gescheiden bewerkingen uit. De hele zuivering wordt centraal bestuurd en een deel van de machines is geleverd zonder besturing. Die machines worden direct bestuurd vanuit de centrale besturing. Andere machines hebben een beperkte eigen besturing en krijgen diverse commando’s vanuit de centrale besturing.
Hier rees de vraag of de machines met een EG-II-1A- of EG-II-1B-verklaring geïnstalleerd en in bedrijf genomen moeten worden. Dus functioneren als zelfstandig werkende machine of als niet-voltooide machine? Daarbij zitten we veel dieper in het grijze gebied van de samenstellingen waar de Machinerichtlijn over spreekt in bijlage 1 artikel 2a bij het vierde streepje.
Hetzelfde resultaat
Het doel van al deze machines is om tot hetzelfde resultaat te komen (gezuiverd water). Ze worden ook als één geheel bestuurd via een centrale besturing. Maar de vraag is of ze als één geheel functioneren. Immers: elke machine heeft z’n eigen taak, staat ook separaat opgesteld en kan (meestal) los van de andere machines functioneren of in samenhang met een of twee andere machines.
Voor veel machines is het allemaal niet zo spannend. De vele pompunits hebben gewoon een EG-II-1A-verklaring. Maar een toevoerinstallatie voor chemicaliën bevat diverse roerwerken, pompen en afsluiters. Een borstelzeef bevat een aandrijving voor een borstelketting. Een grofvuilzeef bevat een aangedreven kettingsysteem. Een decanter heeft aangedreven trommels, en zo zijn er nog een aantal specifieke machines. Sommige machines hebben daarbij speciale veiligheidsschakelaars die op luiken of deuren gemonteerd zijn. Andere worden bestuurd in samenhang met bepaalde kleppen, of mogen alleen werken als een specifieke pomp ook draait.
De vraag blijft dus of deze machines wel als één geheel functioneren. Al die machines of machinegroepen kunnen immers min of meer onafhankelijk van elkaar werken en hoeven elkaar zelfs niet te beïnvloeden. Maar ze worden wel centraal bestuurd.
Veiligheidsgerelateerde verbindingen
De al genoemde officiële ‘guide’ stelt in paragraaf 38 dat als er geen ‘veiligheidsgerelateerde verbindingen’ tussen de machines bestaan, dat ze dan geen onderdeel hoeven uit te maken van een grotere samenstelling. Maar hoe zit dat dan met machines zonder een eigen besturing, die zijn aangesloten op een centrale besturing? Soms hoeven bij die machines alleen maar een of meer motoren of kleppen te worden aangestuurd, zonder dat dit nadere veiligheidsproblemen oplevert. Dat is min of meer vergelijkbaar met voltooide machines, zoals een pompunit. Of zijn dit toch niet-voltooide machines?
De definitie van een niet-voltooide machine volgens de Machinerichtlijn is als volgt: “Een samenstel dat bijna een machine vormt, maar dat niet zelfstandig een bepaalde toepassing kan realiseren (...). Een niet-voltooide machine is bedoeld om te worden ingebouwd in of te worden samengebouwd met een of meer andere machines of andere niet voltooide machine(s) of uitrusting, tot een machine waarop deze richtlijn van toepassing is.”
Los van andere machines
Volgens deze definitie vallen de bovenstaand beschreven machines hier niet onder. Immers: de betreffende machines zijn niet bedoeld om te worden samengebouwd met andere machines. Ze kunnen los van andere machines hun toepassing realiseren, maar moeten daarvoor nog wel aangestuurd worden. Je zou kunnen zeggen dat die aansturing onder het begrip ‘uitrusting’ (in de originele Engelse tekst ‘equipment’) valt, maar dat is een nogal vaag begrip.
Om dit duidelijker te krijgen is het goed om de ‘guide’ er weer op na te slaan, waar (opnieuw vrij vertaald) de volgende volzin staat in paragraaf 46: “Als de ontbrekende onderdelen geen constructief-fundamentele (Engels: ‘constitutional’) delen van de machine zijn (...), en geen belangrijke invloed op de veiligheid van die machine hebben (en dus beschouwd moeten worden als deel uitmakend van de conformiteitsbeoordeling) en de aanwijzingen van de machinebouwer geven duidelijke informatie over de installatie van de ontbrekende delen, waarbij de veiligheid en het voldoen aan de Machinerichtlijn van de uiteindelijke machine is gegarandeerd, dan kan de afbouw van de machine later volgens die aanwijzingen gedaan worden, voordat de machine voor de eerste maal in bedrijf wordt genomen (...).”
Risicobeoordeling van de machinebouwer
De besturing is in principe wel een fundamenteel deel van een machine, maar maakt geen deel uit van de constructie of het werkingsprincipe. Wanneer de besturing daarnaast ook geen belangrijke invloed heeft op de veiligheid, dan zal de machine toch beschouwd moeten worden als een zelfstandig werkende machine. Dat moet blijken uit de risicobeoordeling van de machinebouwer. De machinebouwer moet dan wel aan de bouwer van het centrale besturingssysteem alle informatie verstrekt hebben over hoe de machine veilig hoort te werken. Dan zal de machinebouwer een CE-markering moeten aanbrengen en een EG-II-1A-verklaring moeten meeleveren. De veiligheid is daarmee de verantwoordelijkheid van de machinebouwer.
Als de besturing wel een belangrijke invloed heeft op de veiligheid, dan geldt bovenstaande niet. Het bedrijf dat verantwoordelijk is voor de samenbouw wordt dan ook verantwoordelijk voor de veiligheid van het geheel van besturing en machine. De machinebouwer levert dan een zogenaamde niet-voltooide machine, zonder CE-markering en met een EG-II-1B verklaring.
Bespaar kosten achteraf
Een fabrikant moet, ook voor een niet-voltooide machine, een risicobeoordeling maken en de risico’s waar nodig verminderen. Een groot deel van de machines en samenstellingen die in Nederland in bedrijf genomen worden, voldoet niet aan de wet- en regelgeving. Daarom is kennis over veiligheid van machines en samenstellingen en goed overleg met de fabrikant zo belangrijk. Al was het maar om kosten voor veiligheidsmaatregelen achteraf te voorkomen. Die lopen immers vrijwel altijd veel hoger op dan maatregelen vooraf en doen het qua veiligheid meestal slechter. En dat is jammer voor werkgevers én werknemers.
Tekst | Lammert de Wit, machineveiligheidsadviseur en veiligheidskundige, eigenaar van PERIOS Technische Dienstverlening.
Redactie | Redactie Arbo
