Ik kwam het inzicht van anders kijken een aantal jaren geleden tegen en ineens viel er van alles op zijn plek. Dat moment was voor mij een gamechanger voor mijn blik op de wereld. Het besef is even simpel als diepgaand: alles is verzonnen. Laat het even indalen, sta er even bij stil. Dit gaat over de fysieke wereld, alle objecten die we gebruiken zijn ooit bedacht. Maar zeker ook over de niet-fysieke of niet-tastbare zaken, namelijk ideeën, gedachten, theorieën, methoden en concepten.
Deze blik op de wereld geeft heel veel ruimte. Ruimte om anders naar dingen te kijken en het ook anders te doen. Op allerlei vlakken in je leven. Of het nu gaat om zelfkennis, relaties, ouderschap, werk, aandacht, gezondheid of het leven als geheel. We kunnen altijd anders naar dingen kijken en het daardoor anders doen.
Oproep tot meer nuance door anders kijken
We leven in een wereld die wordt gekenmerkt door technologie en die ons verbindt en tegelijkertijd polariseert. We worden overspoeld met harde meningen en oordelen, haat en nijd en andere vormen van negatieve energie. De vader van mijn vriendin wenste daarom met de kerst het volgende voor 2022: “Iedereen die iets negatiefs, beledigend of anderszins ondermijnend wil posten op sociale media, krijgt een schok.” Misschien wat rigoureus, maar het idee is duidelijk.
Ik ga me niet wagen aan grote maatschappelijke onderwerpen. Daar ligt mijn ambitie niet. Wat ik wel wil doen, is een oproep. Een oproep tot meer nuance, meer respect voor elkaar en vooral handelen vanuit liefde. Anders kijken is een kunst die daarbij heel waardevol is. Want anders kijken kan ons helpen om recht te doen aan verschillende zienswijzen en belangen. En om open te staan voor afwijkende ideeën.
Als we dat doen, komen we tot inzichten. Vervolgens kunnen we die inzichten gebruiken voor een betere wereld. Met elkaar in plaats van tegen elkaar. En dat is nu meer dan ooit nodig. Dat heeft vooral te maken met een aantal grote veranderingen in onze maatschappij. Ik bundel die veranderingen onder de noemer ‘onzekerheid en complexiteit’.
Kunst van kijken met verschillende brillen
Definities helpen niet per se. Maar ze kunnen hier wel dienen als middel om beter te begrijpen wat ik bedoel met dat anders kijken. Om wat scherpte aan te brengen en mensen mee te nemen in mijn gedachtewereld. De korte variant van de definitie van anders kijken luidt: anders kijken is de kunst van kijken met verschillende brillen.
De bril staat hierbij symbool voor je kijk op de wereld. Je kunt een (metaforische) langetermijnbril opzetten, of juist een kortetermijnbril. Je kunt op het werk kijken vanuit het perspectief van de klant, de toezichthouder of de man aan de knoppen (de machinist, piloot, monteur). Je kunt je ook afvragen hoe kinderen naar iets kijken. We staan er wat mij betreft te weinig bij stil door welke bril we kijken. Want ieders bril wordt gevormd gedurende het leven. Je jeugd, familie, vrienden, gebeurtenissen, opleiding; ze zijn allemaal van invloed op je wereldbeeld en dus op je bril of referentiekader.
Met ‘anders’ bedoel ik vooral: anders dan je normale referentiekader. En daarmee ook: de bewustwording van je eigen referentiekader. We hebben altijd iets van een ordening, logica of kapstok nodig om duiding te geven aan de wereld. Dat komt allemaal samen in de bril die je onbewust op zet.
Perspectieven naast elkaar brengt inzicht
Mijn zoektocht in veiligheid bracht me bij het begrip local rationality. Dat begrip ligt aan de basis van deze inzichten en de kracht van anders kijken. Mensen doen namelijk dingen die logisch voor hen zijn gegeven de situatie, de context, de doelen die ze nastreven en de focus op dat moment. Zeker bij incidentonderzoek is dit een heel relevant begrip. Want elke betrokkene heeft zijn eigen begrip van de situatie. Om écht te leren moeten we die perspectieven naast elkaar leggen om inzicht te krijgen in de situatie.
Elke sessie die ik doe met betrokkenen leidt hierdoor tot inzicht. Inzicht in elkaars werkveld, de dilemma’s en de context waarin mensen werken. De wereld van een machinist ziet er totaal anders uit dan die van een treindienstleider, bijvoorbeeld. Hetzelfde geldt voor de werelden van een arts en een verpleegkundige, een monteur en een teamleider, een piloot en een luchtverkeersleider, een operator en een directeur, een toezichthouder en een organisatie, en ga zo maar door. Hoe zit dat in jouw werkveld? Hoeveel verschillende soorten brillen zijn er in jouw organisatie? En hoe kun je die bij elkaar brengen om van elkaar te leren?
Een ander voorbeeld is het vergelijken van de papieren wereld en de realiteit van het werk. Hoe dingen gedaan moeten worden (conform procedures, ofwel work-as-imagined) is ook ooit verzonnen. Kijken hoe het werk in de praktijk gebeurt (work-as-done) geeft veel inzicht in de complexiteit en het betrekkelijke van hoe we het ooit bedacht hadden.
Anders kijken kan je helpen
De klas HVK’ers ging na anderhalf uur workshop met veel vragen en inspiratie de deur uit. Zij namen de nieuwe inzichten mee naar hun werkveld. Hun blik was verbreed en ze konden met de nodige nuance aan de slag met het geleerde uit de opleiding. Want anders kijken kan je helpen.
Ik hoop dan ook dat deze korte introductie ertoe heeft geleid dat je meer wilt weten. Meer over anders kijken vind je in mijn boek Frisse blik.
Tekst | David van Valkenburg
