Frans de Waal is 's werelds meest vermaarde bioloog en onderzoeker van primaten. Van de manier waarop apen conflicten oplossen, kunnen we veel leren om de sociale veiligheid te verbeteren zegt hij.
Apen hebben sociale veiligheid beter geregeld
In sommige opzichten hebben de apen het beter geregeld dan mensen, als het gaat om sociale veiligheid. Frans de Waal legt uit hoe dat komt. “Wij mensen leven in een grote samenleving, met veel anonieme contacten. Dat geeft onzekerheid. Apen maken dat niet mee, die leven in een groep. De kans dat een aap binnen zijn gebied een vijand tegenkomt, is erg klein.”
Apen kunnen altijd een beroep doen op elkaar, zegt hij. “Bij mensen komen huiselijk geweld en verkrachtingen voor. Mensen wonen apart van elkaar, en dat heeft nadelen voor de veiligheid. Bij de apen komen andere vrouwen in actie als een man een vrouw mishandelt.
Grensoverschrijdend gedrag is zeldzaam
Verkrachtingen, zegt De Waal, komen bij apen bijna niet voor. “In het wild niet en in gevangenschap heb ik het zelfs nooit gezien. Als het gaat om seksueel geweld, zijn de vrouwen het eens en helpen ze elkaar. Ze hebben dus zo hun eigen #MeToo-beweging, en grensoverschrijdend gedrag in de zin van ‘sexual harassment’ is zeldzaam.
Als een man zijn interesse wil laten blijken aan een vrouw, laat hij gewoon zijn penis zien. De vrouw kan dan zelf beslissen of ze daar trek in heeft of niet.” De Waals uitleg plaatst het fenomeen ‘dickpics’ vanuit de aap bezien in ander perspectief.
Mensapen zijn erg gevoelig voor de emotionele toestand van anderen. Uitstoting komt dan ook zelden voor. Pesten wel, vooral door de jongen. De Waal: “Het is voor hen een manier om hun grenzen af te tasten en te ontdekken wat ze wel kunnen maken en wat niet. De beste strategie van volwassen apen is dit gedrag te negeren. Er komen pas straffen als ze niet meer bij hun moeder zogen".
Goed in conflicten oplossen
Het oplossen van conflicten is natuurlijk gedrag bij apen. “De jonkies leren al vroeg dat ze, als ze ruzie hebben maar toch verder willen spelen, eerst dat conflict moeten oplossen.
In tegenstelling tot apen hebben mensen de politie als veiligheidsvoorziening. “Bij de apen hebben hooggeplaatste mannen de ‘control role’. Hun fysieke verschijning is imposant, dus dat heeft meteen effect. Het is opmerkelijk hoe onpartijdig ze daarbij zijn. In tegenstelling tot de vrouwen, die altijd de sterke neiging hebben hun eigen kinderen voor te trekken, hebben de mannen geen idee wie hun kinderen zijn. Wat die mannen doen, noemen we ‘policing’.”
Dominante mannen, maar de macht kan bij de vrouwen liggen
De vredestichters zijn niet per se de alfamannen. “Onder de alfamannen heb je de ‘bully’s’, die willen dat iedereen weet dat ze de baas zijn. De vredehandhavers bij de apen zijn vaak de oudere mannen die niet meer in de competitie om de toppositie zitten.”
Ook de vrouwen hebben een rol in het proces. “Zij komen in actie als het conflict is afgelopen en brengen de partijen bij elkaar. Hooggeplaatste vrouwen nemen soms de wapens van mannen af als ze merken dat er een conflict aankomt. En de mannen accepteren dat. De fysieke dominantie ligt bij de man, maar de macht kan heel goed bij vrouwen liggen. Net als bij mensen.”
Mannen vergeten sneller dan vrouwen
Bij apen hebben de seksen dus elk hun eigen rol in de groep; zij vullen elkaar aan en werken samen aan de veiligheid in de groep. “Dat komt op de menselijke werkvloer ook voor”, zegt De Waal.
Mannen verzoenen zich makkelijker met elkaar dan vrouwen, ziet De Waal in de wereld van de primaten. En die waarneming is één op één toepasbaar op de mensenwereld. “De meeste mannen vinden het niet erg om een conflict te hebben. Ze lossen het snel op en vergeten het. De strategie van de meeste vrouwen is dat ze conflicten vermijden. Hun conflicten zijn ernstiger en persoonlijker en ze hebben er emotioneel meer last van. Met deze verschillen zouden we veel meer rekening moeten houden op het werk.”
In zijn boek Anders. Gender door de ogen van een primatoloog pleit De Waal ervoor dat we genderverschillen niet onder tafel vegen op het werk. “Mannen en vrouwen zijn verschillend. Als er sociale onveiligheid is omdat vrouwen niet goed samenwerken: haal ze uit elkaar. Bij mannen kun je zeggen: ‘Die zetten zich er maar overheen’. Bij vrouwen werkt dat niet op dezelfde manier. Neem genderverschillen gewoon serieus. Dat is het beste advies over sociale veiligheid dat ik aan veiligheidskundigen kan geven.”
Een beetje meer tolerantie zou ons niet misstaan
Los van het belang van de rollenpatronen, wijst De Waal graag op de tolerantie die mensapen hebben voor soortgenoten die afwijken van het genderpatroon. “Mannen die zich vrouwelijk gedragen of omgekeerd, of die openlijk homoseksueel zijn, worden gewoon geaccepteerd. Ik heb nooit gemerkt dat ze zich daar druk over maken. Dat geldt ook voor ander afwijkend gedrag. Tijdens een onderzoek bij resusapen ontdekten we een trisomisch individu, een down-aapje zou je kunnen zeggen. Zij werd volkomen geaccepteerd. Een beetje tolerantie van de apen, dat zou mensen niet misstaan.”
Samenwerking tussen mannen en vrouwen werkt
Samenwerking in teams van verschillende geslachten, komt volgens De Waal bij apen nauwelijks voor. “Uit onderzoek dat we deden in ziekenhuizen, blijkt dat gemengde teams het heel goed doen, beter bijvoorbeeld dan teams van alleen mannen. Een antropoloog legde me uit dat dit soort samenwerking alleen kan omdat er regels zijn om geweld van mannen tegen vrouwen te voorkómen. Als apen dit soort regels zouden stellen, zouden m/v-werkgroepjes in hun wereld wellicht ook mogelijk zijn…"
Over Frans de Waal
Frans de Waal (1948) is bioloog. Hij is gespecialiseerd in de ethologie en de primatologie en geldt als de meest vooraanstaande primatoloog ter wereld. Hij onderzoekt conflictbeheersing, verzoening en empathie binnen chimpanseegemeenschappen. De Waal schreef boeken over het sociale gedrag van mensapen en trok internationaal voor het eerst aandacht met zijn boek Chimpanseepolitiek uit 1982.
Frand de Waal is C. H. Candler Professor van het Psychology Department van Emory University en directeur van het Living Links Center, onderdeel van het Yerkes National Primate Research Center in het Amerikaanse Atlanta, waar hij ook woont. Hij is universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht en heeft een eredoctoraat van de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij is lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.
