13 november 2015, de dag van de aanslag op de concertzaal Bataclan in Parijs. Dat er daarbij 131 doden vielen, is bekend. Minder bekend is dat dit wellicht te voorkomen was geweest. Want vlak in de buurt zaten acht zwaarbewapende militairen.

Echter, volgens organisatieadviseur Jaap Peters staken die geen vinger uit. “En weet je waarom niet? Omdat ze daarvoor geen bevel hadden gekregen. Erger nog, de politieagenten in de buurt hadden dat mandaat wel, maar die beschikten weer niet over de juiste wapens. En de militairen – die weigerden die wapens aan hen te geven. Want dat was tegen de regels.”

> LEES OOK: Naleving van regels is killing voor creativiteit

Regels zijn er niet om klakkeloos op te volgen

Regels. Peters heeft er de afgelopen jaren een studie van gemaakt, en zijn conclusie luidt dat je ze niet klakkeloos moet opvolgen. Althans … niet allemaal. Wat volgens hem kun je ze onderverdelen in twee soorten. “Allereerst zijn er de zogenoemde horizontale regels. Dat zijn de regels die horen bij goed vakmanschap, bij vakinhoudelijke standaarden, bij het protocol. Ze gelden voor iedere vakman, dus ook voor die militairen in Parijs. Die hadden de terroristen zeker moeten tegenhouden, liefst al op het moment dat die met hun wapens in het theater aankwamen. Want op zo’n moment denk je als militair toch niet: ik ga zitten wachten.”

> LEES OOK: Domme regeltjes, weg ermee

Als horizontale regels botsen met verticale

Maar nogmaals, in Bataclan grepen die militairen niet in. Dat komt volgens Peters omdat horizontale regels kunnen botsen met verticale, de regels die worden ingesteld van hogerhand. “Dat zie je niet alleen in Parijs”, zegt Peters. “Maar ook in Nederland. Op 18 januari 2018 was er hier sprake van code rood. Maar toch gingen veel vrachtwagenchauffeurs gewoon de weg op – omdat de baas zei dat het moest. Gelukkig vielen er geen slachtoffers, maar het leidde wel tot gevaarlijke situaties. Want zeker 70 van die trucks zijn die dag omgewaaid en het is maar de vraag of verzekeringsmaatschappijen de schade in zulke gevallen vergoeden.”

> LEES OOK: De schaduw van Bataclan

De moraal? Veel veiligheidsexperts zouden pleiten voor scherpere regels. Bijvoorbeeld: bij code rood mag er geen enkele vrachtwagen meer de weg op. Regels zijn regels. Maar volgens Peters is het de vraag of dat zou werken.

“Zo’n verbod – dat is precies wat de FNV ook voorstelde. Maar premier Rutte zag dat plan niet zitten. Want moet het van kracht zijn in heel Nederland? Dat zou nogal star zijn, want ook tijdens code rood zal het niet in alle regio’s net zo hard waaien. En bovendien, het is de vraag of de regel ook zou moeten gelden voor alle vrachtwagens, de volle en de lege. Die volle zijn natuurlijk veel stabieler, en het waren die lege die in januari 2018 massaal omwaaiden.”

> LEES OOK: 4 tips om de risico-regelreflex te beteugelen

Angelsaksische cultuur

Goed nieuws: volgens Peters hechten we in Nederland van nature minder aan verticale regels dan in de Verenigde Staten of het Verenigd Koninkrijk. “Daar heeft iedereen wel heel veel respect voor autoriteit. Dat zag je bijvoorbeeld aan een grote brand op een boortoren van BP (onder andere verwerkt in de film DeepWater Horizon uit 2016, bekijk de trailer hieronder). De enige manier om die brand te bedwingen, was door het afsluiten van een oliepijp. Maar dat kon alleen met een knop, en daar mocht niemand aankomen – behalve dan een manager die zwaargewond op de grond lag. Dus wat hebben ze gedaan? Ze hebben die man opgetild en die knop ingedrukt. Met zijn hand. Ja, hahaha, als hij dood was geweest, hadden ze waarschijnlijk hetzelfde gedaan. Nogmaals, dat zie ik in Nederland niet zo snel gebeuren. Maar toch, of iedere Nederlandse werknemer de moed heeft om tegen verticale regels in te gaan … ik denk het niet. Die regels vormen toch de thermometers van het management.”

Extra regels? Nee, intelligente ongehoorzaamheid

Daarom pleit Peters niet voor extra regels, maar voor iets wat hij aanduidt als Intelligente ongehoorzaamheid. Sterker nog, die ziet hij zelfs terug in rechterlijke uitspraken. “Herinner je je nog die zaak van dat meisje Savannah in Alphen aan den Rijn? Die kwam om het leven doordat haar ouders haar herhaaldelijk ernstig mishandelden.

Hoe kon jeugdzorg dit laten gebeuren, vroeg iedereen zich na afloop af. Ja, de betreffende medewerker had alle regels opgevolgd – maar daar liet de rechter haar niet mee wegkomen. Die concludeerde dat de verdachte als gezinsvoogd van Savannah niet al datgene had gedaan wat van haar in die situatie kon en mocht worden verwacht. En let op: op grond van haar vakmanschap had ze de regels juist moeten overtreden. Zo zie je: horizontale regels gaan uiteindelijk boven verticale.”

Niet kijken naar letter van wet, maar naar geest

Maar wat gebeurt er als een werknemer wél de moed heeft om de regels te overtreden? Stel dat een vrachtwagenchauffeur weigert om met code rood de weg op te gaan. En stel dat de werkgever vervolgens besluit tot disciplinaire acties. Zal de rechter de moed van de medewerker dan ook belonen? Peters heeft daar alle vertrouwen in. “Je zag het aan het geval in Alphen aan den Rijn: de rechter kijkt niet naar de letter van de wet, maar naar de geest. Echter, er geldt één voorwaarde: dan moet de medewerker wel handelen volgens de regels van goed vakmanschap, volgens het protocol.”

> LEES OOK: Motiveren met meer vertrouwen

Dat zag je bijvoorbeeld bij een schietpartij op station Hollands Spoor. “Daar was een 17-jarige jongen de trein uitgezet omdat hij geen kaartje had, en toen al riep hij: ‘ik heb een pistool’. De politie wordt gealarmeerd en de jongen rent weg. In de achtervolging grijpt hij naar zijn zak – waarop hij onmiddellijk wordt doodgeschoten. Dat hij had geschoten, dat nam de rechter de agent niet kwalijk, maar had hij dat gedaan volgens de voorschriften? Had hij niet stil moeten staan om gericht te schieten op de benen? Dan had de jongen het misschien kunnen overleven. Of was de situatie dusdanig levensbedreigend dat de agent niets kan worden verweten?”

Blindengeleidehonden begrijpen hoe het werkt

Horizontale regels gaan voor verticale. Peters ziet een groep professionals die dat goed hebben begrepen: blindengeleidehonden. “Natuurlijk, die zullen de bevelen van hun baas altijd opvolgen – maar alleen als die niemand in gevaar brengen. Dat zie je bijvoorbeeld als die baas wil oversteken, maar de hond oordeelt dat het niet veilig is. Dan zal de hond die baas tegenhouden en desnoods op zoek gaan naar een betere plek. Die vorm van ongehoorzaamheid, daar kunnen we iets van opsteken.”

Auteur | Peter Passenier

> TIP: Kom naar het Landelijk Arbocongres en volg de workshop van Jaap Peters