Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman legde ooit uit dat onze hersenen oververhitting en verspilling van kostbare energie vermijden bij het maken van dagelijkse beslissingen. Ze schakelen tussen twee systemen. Systeem 1 is intuïtief, snel en onbewust. “Dat systeem is onze automatische piloot. We gebruiken het bijvoorbeeld tijdens het lopen of bij ons ochtendritueel”. Systeem 2 werkt heel anders: beredeneerd, langzaam en bewust. Dit bewuste denken kost veel energie. “We zitten daarom vaak in systeem 1. Dat systeem heeft echter een beperkte waarneming. We missen daardoor informatie en maken denkfouten.”, aldus Ingeborg der Geest.

>LEES OOK: De winst van kritisch denken voor veilig werk

Van der Geest opende deze week het Landelijk Arbocongres 2019. Zij doceert argumentatie-en communicatievakken aan verschillende universiteiten en opleidingen en sprak over de kracht van kritisch denken.

Irrationele angsten

Zo kennen we bijvoorbeeld de neiging om ons een oordeel te vormen op basis van informatie die beschikbaar is. “Als er bijvoorbeeld ergens een vliegtuig is neergestort , hebben we voorlopig een aversie tegen vliegen. Een irrationele angst met een emotionele lading. Want uit de cijfers blijkt juist dat vliegen ontzettend veilig is.”

Tunnelvisies en tegenargumenten

Een andere bekende valkuil is de neiging om informatie te zoeken die onze mening bevestigt en tegenbewijs te negeren. “Als we net een Peugeot hebben gekocht, willen we graag bevestiging krijgen dat we en goede aankoop hebben gedaan en hebben vooral oog voor de positieve kritieken op internet. Die bevestigingsfout kan bijvoorbeeld ook tot tunnelvisie bij politierechercheurs leiden. Daarom is het zo belangrijk om altijd naar tegenargumenten te zoeken, zoals wetenschappers doen. Het helpt niet om vooringenomenheid of aannames te bevestigen.”

Oorzaak-gevolgfouten

Nog zo’n klassieker is de oorzaak – gevolgfout. “Een causaal verband is ons favoriete denkpatroon. Het geeft houvast. Zo kan het fijn zijn om een schuldige aan te wijzen: ‘Sinds jij hier bent, heeft het alleen nog maar geregend’. We zien snel verbanden: lezen maakt slim. Terwijl die redenering evengoed andersom kan gelden.”

Groepsdenken

En dan is er nog het groepsdenken: de neiging om je te conformeren aan de groep. “Dat groepsdenken valt evolutionair te verklaren, maar het gevaar bestaat dat je met elkaar gaat meepraten. Binnen een bedrijf kan dat tot risicovolle besluiten leiden.”

Beschikbaarheidsfouten

Ook op het werk leidt ons brein ons regelmatig om de tuin. “Bij het oplossen van een probleem ligt de beschikbaarheidsfout op de loer. We kijken naar de informatie die beschikbaar is, zonder die te duiden. Er liggen cijfers, maar is het veel of weinig? Het is belangrijk om ergens betekenis aan te geven en niet alles voor zich te laten spreken.”

Vul niets in voor een ander

Bij de aanpak van een probleem kan ons intuïtieve, snelle en onbewust brein soms de overhand krijgen. “Systeem 1 plakt er dan meteen een oorzaak op. De werkelijke oorzaak kan heel ergens anders liggen. Pas na stevig doorvragen kom je er dan achter dat handschoenen ergens niet worden gedragen omdat littekens stoer zijn. Vul dus niets in voor een ander en ook niet voor jezelf. Maar blijf open en laat het de ander vertellen. Onderbouw je adviezen, kijk naar alternatieven en weeg de plussen en minnen tegen elkaar af. Kritisch denken is de remedie tegen halve waarheden en onwaarheden. Eerst denken, dan doen.”

tekst Rob Hendrikse

Wanneer is het volgende Landelijk Arbocongres? Dat staat binnenkort op de website.