Jaren geleden was veiligheidskundige Peter Bakker ingehuurd als consultant voor een hogedrukreinigingsbedrijf. Daar werkten ze met vacumeerwagens, wagens die gevaarlijke stoffen zuigen, uit bijvoorbeeld tanks. “Het gevaar daarbij is dat er statische elektriciteit ontstaat in de slang”, zegt hij. “Dus moet je die wagens aarden. Volgens de wet moet dat gebeuren op speciale daarvoor aangewezen plaatsen, en die zitten vaak aan de fundamenten van een installatie. Daar ging het mis. Want de chauffeur had die wagen gewoon geaard aan een rooster.”

Gaat het mis? Ga in gesprek

Wat moest Bakker doen? Nu, één ding deed hij niet. “Vaak werken consultants met een vinklijst”, zegt hij. “Daarop noteren ze wat er mis is. Die lijst gaat vervolgens naar de directeur, en de chauffeur wordt erop aangesproken. Heel correct, heel formeel – en in dit geval had dat zeker niet gewerkt.”

Want Bakker deed iets anders: hij liet zijn vinklijst in de auto en ging met de chauffeur in gesprek. “En wat legt die man uit? Hij had dat fundament al een paar keer geprobeerd, maar het bleek helemaal niet te aarden. Dat rooster was dus relatief de beste oplossing. Trouwens, later bleek dat hetzelfde gold voor veel van die andere officiële aardingspunten. Ook die waren defect. Al die fundamenten werden dus onderworpen aan een complete revisie.”

Liever niet handelen als een politieagent

Het verklaart Bakkers kritische houding ten opzichte van vinklijsten. Volgens hem zijn ze handig, maar vormen ze niet meer dan een hulpmiddel. “Het effect van een maatregel kun je vastleggen in een formule: effect = kwaliteit x acceptatie. Natuurlijk, ik kan constateren dat er een kar staat geparkeerd voor de nooduitgang, en ik kan dat aanvinken op mijn lijst. Maar dan handel ik als een politieagent; dan neem ik medewerkers niet serieus.”

Want een arbofunctionaris die alleen maar turft, laat volgens Bakker een kans liggen. “Waarom vraagt hij niet waarom die kar daar staat? Is er misschien gewoon te weinig ruimte? Of is dit de handigste plek, omdat medewerkers anders veel te ver moeten lopen? Luister in ieder geval naar hun verhaal. Als je daar geen rekening mee houdt, zullen mensen een eventuele verandering ook niet accepteren.”

Heilige vinklijsten leiden tot kokervisie

En er is meer. Want heilige vinklijsten leiden volgens Bakker ook tot een kokervisie. En hij moet toegeven: die heeft hij ook wel eens geconstateerd bij zichzelf. “Jaren geleden was ik adviseur in een verpleeghuis en daar hadden ze een probleem in de keuken. Zomers werd het er echt verschrikkelijk heet. Dat losten de medewerkers op door af en toe de deur open te zetten, maar ik legde hun onmiddellijk uit dat dat niet mocht. Door zo’n open deur kunnen immers allerlei insecten naar binnen vliegen. Dus adviseerde ik de directeur drastische maatregelen te nemen: een topkoeling op het dak.”

Maar dat was geen goed idee. “Die directeur trok me zowat over zijn bureau”, zegt Bakker. “Want die oplossing was veel te duur: dan kon hij naar eigen zeggen de tent wel sluiten. Dus heb ik geconcludeerd dat bronbestrijding in dit geval niet mogelijk was. In plaats daarvan hebben we gekozen voor een pragmatische, organisatorische oplossing. Want hoeveel dagen per jaar is het nu zo verschrikkelijk heet? Mensen kunnen bijvoorbeeld ook gewoon wat vroeger beginnen.”

Niet op de lijst, niet geregistreerd

Ten slotte heeft Bakker nóg een bezwaar tegen vinklijsten: ze leiden vaak tot blinde vlekken. “Stel, je staat op een bouwplaats en je controleert met je lijst alle onderdelen van een hijskraan. En alles is dik in orde. Maar dan zie je iemand die pal daarnaast met een vorkheftruck langs komt scheuren. En wat denk je? Dat risico staat niet op je lijst – en dus wordt het ook niet geregistreerd.”

Datzelfde zie je volgens hem ook in het groot. “Kijk naar gevallen waar het echt misging, zoals een paar jaar geleden met die olieramp in de Golf van Mexico. Weet je waarom het betreffende bedrijf die opdracht had gekregen? Omdat ze daar 500 dagen geen ongeval hadden gehad. Dat was dus keurig netjes aangevinkt – maar ondertussen was hun installatie volkomen gammel.”

Wikken en wegen en kiezen voor dialoog

Nogmaals, Bakker kiest voor een andere oplossing: niet vinken maar vragen. “Waarom handelt iemand niet volgens de norm? Heeft hij misschien geconstateerd dat het al 30 jaar goed gaat, en dat het effect – als het fout gaat – vrijwel nihil is? Of is het misschien omdat er veel grotere belangen spelen: financiële afwegingen misschien, maar ook verplichtingen op het gebied van milieu? Dit is een kwestie van wikken en wegen, en niet altijd is er een kant-en-klare oplossing. Kies dus altijd voor de dialoog.”

Altijd? Nee, niet altijd. “Want”, zegt Bakker, “er zijn natuurlijk ook situaties waar mensen zichzelf in acuut gevaar brengen. Bijvoorbeeld als ze veel te hoog op een ladder klimmen, of niet zijn aangelijnd. Maar, ook dan ga ik geen vinkje zetten op mijn lijst, dan zorg ik dat het werk direct wordt stilgelegd. Dan volgt er geen dialoog, maar een monoloog: ‘Je gaat jezelf nu aanlijnen of je kunt vertrekken’.”

Soms is vinken wél nuttig

Bovendien, Bakker geeft het toe, zijn er soms gevallen waarin zo’n vinklijst wél nuttig is. “Stel dat ik als adviseur wordt gevraagd over de risico’s met het werken in verontreinigde grond. Ik heb geen idee op welke stoffen ik precies moet letten, ik heb ook geen aanvullende informatie. Dan bestaat het gevaar dat ik zaken over het hoofd zie en dan vormt zo’n lijst zeker een handige aanvulling. Maar nogmaals, dat ‘handig’ is het sleutelwoord: het is handig, maar niet heilig.”

> TIP: Toetsen van een dynamische RI&E