26 maart, in de Zuidelijke Oceaan. Op de zeilboot van het team Scallywag, deelnemer aan de Volvo Ocean Race, voltrekt zich een tragedie. De 47-jarige John Fisher slaat overboord en zijn mede-bemanningsleden slagen er niet in hem te vinden. Uren later nemen ze een loodzware beslissing: ze varen door.

Wat er precies is gebeurd – Gerd-Jan Poortman durft het niet te zeggen. Hij is oud-wereldkampioen en heeft diverse malen aan de race deelgenomen. En dus kent hij ook de risico’s. “De Volvo Ocean Race is de zwaarste zeilwedstrijd die er bestaat. En er zijn meerdere zeeën waar het flink kan spoken, maar in de Zuidelijke Oceaan is het altijd raak, 365 dagen per jaar. Krachtige stormen, metershoge golven. Bovendien is het water erg koud, zo’n 9°C. Dus zelfs als je een zwemvest aan hebt, zoals John Fisher, raak je binnen zeer korte tijd onderkoeld en buiten bewustzijn.”

De deelnemers nemen dus enorme risico’s. Is zo’n race dan wel verantwoord?

Ik denk het wel. Vergelijk het bijvoorbeeld met wielrennen: alleen bij de amateurs kom je dit jaar al uit op zeven doden. En wat dacht je van bergbeklimmen? Ongeveer een kwart van de mensen die de K2 opgaan, komt niet meer terug. De Volvo Ocean Race is de zwaarste zeilwedstrijd ter wereld, maar we zijn niet gewend om mensen te verliezen.

En toch… alleen al tijdens deze race zijn er twee slachtoffers gevallen. In januari verdronk er een Chinese visser toen zijn boot door een zeilschip werd aangevaren.

Die twee gevallen kun je niet met elkaar vergelijken. Bij dat incident met die vissersboot had de bemanning te maken met externe omstandigheden. Het zou kunnen dat die boot niet verlicht was en dat de bemanning van de zeilboot hem te laat heeft gezien. Maar het meest recente incident werd veroorzaakt door omstandigheden op de zeilboot zelf. Misschien was John Fisher even niet aangelijnd en werd hij net op dat moment geschept door een monstergolf. Een ongeval komt altijd uit onverwachte hoek.

Hoe dan ook, het gaat om risico’s. Als je werknemers in het bedrijfsleven hieraan zou blootstellen, dan …

Nee, ook dat is geen eerlijke vergelijking. Medewerkers in het bedrijfsleven krijgen relatief weinig training; daar moet je dus veiligheidsmaatregelen voor treffen. Maar de deelnemers aan de Volvo Ocean Race werken er 20 jaar naar toe. Wij leren om te gaan met gevaren, dat is onderdeel van ons vak. In een bedrijf worden de risico’s ingeschat door een veiligheidskundige, tijdens een race doen wij dat zelf. Vandaar dat we van tevoren een verklaring tekenen dat de organisatie niet verantwoordelijk is voor eventuele ongevallen.”

Dat klinkt nogal gemakkelijk. Worden die risico’s in kaart gebracht, met een soort RI&E op zee?

Natuurlijk. En daarin besteden we zowel aandacht aan externe als interne factoren. Bij externe factoren moet je bijvoorbeeld denken aan allerlei materialen op zee: stukken hout en achtergelaten boten. Bij interne factoren aan de verschillende onderdelen aan boord. Met elke etappe wordt de kans groter dat je materialen kapotgaan. Het is belangrijk om daarop te anticiperen en ze zo snel mogelijk weer te repareren.

Is er ook een plan van aanpak dat zegt dat iedereen moet zijn aangelijnd?

Allereerst: die aanlijning maakt het werken niet per se veiliger. Alles wat je doet, duurt langer, en hoe meer tijd je daarbij kwijt ben, hoe meer risico’s. Bovendien is altijd aangelijnd zijn niet mogelijk. Je moet je nou eenmaal verplaatsen van het ene deel van het dek naar het andere. Zoals gezegd, of John Fisher op het moment van het ongeval was aangelijnd, dat is op dit moment nog niet bekend. Dat moet allemaal nog worden uitgezocht.

In het bedrijfsleven worden ongevallen onderzocht door de Inspectie SZW. Hoe zit dat precies bij een zeilwedstrijd?

Dat hangt ervan af waar zo’n ongeval plaatsvindt. In dit geval was dat in de internationale wateren van China of Hongkong. Die landen zullen dus ook een onderzoek uitvoeren. Maar het is niet altijd duidelijk wat ze precies onderzoeken. En je krijgt dat uiteindelijke resultaat ook niet op papier. Aan de andere kant, een bedrijf als Volvo wil natuurlijk precies weten wat er is gebeurd. Dus dat zal zeker komen met zijn eigen onderzoek.

Maar ondertussen gaat de race gewoon door, terwijl de resultaten van het onderzoek nog niet bekend zijn. In het bedrijfsleven wordt het werk in zo’n geval vaak stilgelegd.

Als zou blijken dat de boot niet veilig is of dat er sprake is van een structureel probleem, zou een team niet doorvaren. Maar inderdaad: De Volvo Ocean Race wordt niet stilgelegd. Er is geen zeiler die op zo’n moment wil stoppen. Bij een eerdere editie, 12 jaar geleden, ben ik bij een ongeval mijn beste vriend kwijtgeraakt, Hans Horrevoets. Ook toen is ons team gewoon doorgevaren; dat was wat Hans zou hebben gewild. Vergeet niet: wij zeilers zijn niet alleen gericht op veiligheid, maar ook op winnen. Uiteindelijk wil je daar als eerste aankomen op Kaap Hoorn.

Nog een parallel met het bedrijfsleven dus: het dilemma tussen veiligheid en winst. Heb je je nooit afgevraagd of dit het allemaal wel waard is?

Wat denk je? Natuurlijk. Er is geen verzekeringsmaatschappij die met mij een arbeidsongeschiktheidsverzekering wil afsluiten. En na dat incident met Hans heb ik jarenlang niet gezeild. Ik vond een baan als verkoper van zeilaccessoires en dat heb ik een paar jaar volgehouden. Maar toen ging het toch weer prikkelen en zat ik weer op de zeilboot. Nu heb ik een pauze ingelast: ik heb twee kinderen en die wil ik zien opgroeien.

Is dat definitief?

Nee. Ik hoop dat ik over een paar jaar weer ga deelnemen. Dat is het voordeel van deze sport: je kunt het blijven doen tot na je vijftigste. Juist die ervaring zorgt ervoor dat je de goede afweging maakt tussen snelheid en veiligheid. Sterker nog: als je dat dilemma voelt, maak je betere keuzes. Daar komt nog bij: 100% veiligheid is een illusie. Als je alle gevaren uit je leven wil bannen, kun je ook niet meer met je auto naar je werk.

Peter Passenier | journalist

>>Tip: Masterclass Van RI&E naar cultuurverandering