Als het gesprek gaat over het ‘herkennen’ of ‘zien’ van risico’s, word ik altijd plagerig. Dan krijg ik de neiging om te benadrukken dat risico’s onzichtbaar zijn. Dat je ze helemaal niet kúnt herkennen of zien. En als ik een pesterige bui heb, zeg ik dat ik ook moeite heb met ‘inventariseren’. Want veel risico-inventarisaties zijn opsommingen van normoverschrijdingen. Het zijn overzichten van situaties die niet voldoen aan allerlei regeltjes; dat heeft niks te maken met risico.

Een krokodil wordt pas een risico met een scenario

Want risico gaat over een bedachte toekomst: het is een fantasie, een scenario tussen onze oren. Een krokodil wordt pas een risico als iemand een scenario bedenkt. Bijvoorbeeld dat het beest iemand grijpt waarmee het vervolgens slecht afloopt. Risico zit niet in de krokodil, maar in een filmpje over het roofdier in ons hoofd. Zoiets geldt ook voor de werksituaties in onze risico-inventarisatie en -evaluaties.

> LEES OOK: Zo vergeet u niets in de RI&E

Spreken van een ‘risicobron’ lijkt op de flogistontheorie

Sommige mensen zien risico als ‘een eigenschap van iets’: asbest, een cirkelzaagmachine of een krokodil vormt een risico of is een risico. En als ik daar kritiek op heb, smoezen zij zich eruit en spreken van een ‘risicobron’: iets waaruit risico kan vrijkomen zoals water uit een waterbron. Die manier van kijken is wel eens vergeleken met de aloude flogistontheorie uit de zeventiende eeuw: alle brandbare stoffen bevatten flogiston, een soort hittesubstantie zonder kleur of geur die bij verbranding vrijkomt. Op dezelfde manier kan het kleurloze en geurloze risico vrijkomen uit een zaagmachine, asbestvezel of krokodil. Was het maar zo eenvoudig.

> LEES OOK: Geen compliance zonder compliance management

Risico-denken vereist kennis, fantasie en creativiteit

Risico-denken vereist kennis, maar ook fantasie en creativiteit. Het steunt op dynamische filmpjes in ons hoofd. Als we die niet maken, vallen we terug op statische foto’s. Zwart-witfoto’s wel te verstaan, met weinig grijstinten. We gebruiken dan harde normen voor asbestblootstelling, cirkelzagen of krokodillenkooien. Dat is geen risico-denken, maar compliance-denken. Voor een echte risico-inventarisatie is dat net zo achterhaald als die flogistontheorie. Risico is geen eigenschap van iets, maar een filmpje in ons hoofd waarin dat iets een hoofd- of bijrol speelt.

Zo zorg je dat de filmpjes een happy end krijgen

Scenario’s maken duidelijk dat elke risicoschatting uiteindelijk is gebaseerd op gedachten over de toekomst. Met alle beperkingen van dien. Het lijkt een filosofische discussie, maar wel met praktische consequenties. Zo zijn er bij een risico-evaluatie nogal eens verhitte discussies over de indeling van risico’s in risicoklassen. Vaak omdat de filmpjes in de verschillende hoofden niet overeenkomen. Een risicodialoog biedt dan uitkomst: het delen van de filmpjes maakt duidelijk waarom het risico van zaagmachine, asbest of krokodil groot of juist klein is. Het brengt ons bovendien op ideeën voor preventie. Zodat de filmpjes niet eindigen met een slechte afloop, maar ze een happy end hebben. Niet zagen en geen asbest gebruiken dus. En bij die krokodil: wegblijven of hard weglopen.

> LEES OOK: Wikken en wegen in een risicodialoog

Walter Zwaard | schrijft voor en over risicoprofessionals

> TIP: Tijdens de dag Zicht op onzichtbare risico’s gaat Walter Zwaard hier uitgebreid op in.