Welke onderliggende aannames en waarheden spreken er uit mijn eigen blog? Ik laat het aan u als lezer over om die echt uit elkaar te plukken. Want ikzelf ben natuurlijk veel te bevooroordeeld om dat te doen. Maar als we dan even een beetje navelstaren, hoop ik dat we de volgende vier aannames en waarheden kunnen vinden.

1. Normatieve uitspraken zijn zelden zinvol

In het algemeen staan mensen snel met een oordeel klaar. Als je iemand op straat vreemde bewegingen ziet maken, denk je al gauw bij jezelf ‘wat doet die gek’. En als iemand over de drempel struikelt, is de spontane reactie vaak ‘sukkel, kijk dan uit’. Een dergelijke reactie zegt vaak meer over ons dan over de situatie of de persoon.

Boven mijn bureau hangt een flyer die ik een paar jaar geleden op een politiebureau zag liggen. De tekst op de flyer zegt: “Verstoring van de openbare orde of epileptische aanval?” Voor mij is die poster een prima herinnering om te beseffen hoe weinig we eigenlijk op het eerste gezicht kunnen weten. En hoe belangrijk het is om door te vragen. Misschien doet de persoon in kwestie inderdaad vreemd, maar wellicht is er meer aan de hand.

> LEES OOK: De winst van kritisch denken voor veilig werk

En dat gaat net zo goed op in veiligheidsland

Ook in veiligheidsland hebben we het vaak over dingen als onveilig gedrag, gebrekkige naleving van regels, ondermaatse omstandigheden, onvoldoende prioriteit en overtredingen. Of over dat mensen onvoorzichtig, onnadenkend of irrationeel waren. En ga zo maar door. 

> LEES OOK: Veilig gedrag en wat u erover wilt weten

Een probleem met dergelijke beoordelingen en vaak zelfs veroordelingen is dat ze een antwoord suggereren – bijvoorbeeld dat het probleem bij de persoon in kwestie ligt. Daarmee sluiten we ons af voor verdere vragen. En dat is een probleem. Want meestal zijn er factoren in de sociale of fysieke omgeving die verklaren waarom personen handelden zoals zij handelden. 

Wat ons bij de volgende drie aannames en waarheden brengt. 

2. De meeste mensen willen goed werk leveren

In de regel komen mensen niet naar hun werk om er een zooitje van te maken. Natuurlijk komt niet iedereen fluitend naar het werk, en velen misschien met tegenzin. Maar ik betwijfel dat er veel zullen zijn die opstaan met de gedachte ‘vandaag ga ik eens lekker voor een ongeval zorgen’. De meesten willen gewoon een goede klus afleveren. Of tenminste goed genoeg, zodat baas en klanten tevreden zijn. En velen willen graag zélf met tevredenheid en trots terugkijken op wat ze hebben gedaan. 

En dus is er bij een ongeval geen opzet in het spel

Met dit als uitgangspunt kunnen we ervan uitgaan dat als er een ongeval gebeurt, er in de meeste gevallen geen opzet in het spel was. Ook dat betekent dus dat we verder moeten kijken dan onze neus lang is. Welke factoren hebben ertoe bijgedragen dat het oorspronkelijke doel (= goed werk afleveren) niet slaagde? Met het uitgangspunt dat de meeste mensen goed werk willen leveren worden normatieve houdingen nog zinlozer. De mensen zelf beseffen prima dat de uitkomst niet naar wens was. In de regel zullen ze daar geen externe bevestiging van nodig hebben. 

> LEES OOK: Nieuwe bouwvakkers en inframannen krijgen gedragstherapie

3. Mensen doen dingen omdat zij die logisch vinden

In het verlengde hiervan vinden we nog een onderliggende waarheid: mensen doen in de regel dingen omdat die op dat ogenblik logisch zijn voor hen, gezien hun doelstellingen, kennis en mogelijkheden. Ongeacht hoe wij (of zij) daar achteraf met kennis van de uitkomst naar kijken. Met een mooie term noemen we dat local rationality.

En handelen daarbij niet vanuit een achteraf-perspectief

Het gaat er niet om wat wij met onze (vaak achteraf-) kennis als ‘rationeel’ bestempelen. De mensen in een bepaalde situatie handelen namelijk niet vanuit een achteraf-perspectief. Zij hebben te maken met een onzekere toekomst, met onzekere informatie, ze hebben een beperkt vermogen om die informatie allemaal te verwerken en op de juiste waarde te schatten en ze hebben tegenstrijdige belangen. 

Al die factoren leiden er op hun manier toe dat men bepaalde handelingen uitvoert of bepaalde besluiten neemt. Door te focusseren op de handelingen vind je niet een antwoord op het probleem. Kijken naar de diverse factoren waar men op dat ogenblik mee te maken had, en wellicht deze aanpakken, geeft een zinvollere richting aan verbetermaatregelen. 

> LEES OOK: Onzekere risico’s managen, hoe doe je dat?

4. Probeer dingen in hun context te zien

Ten slotte is het belangrijk om de dingen vanuit het geheel te bekijken. Vanuit een systeemperspectief. In samenhang met andere factoren. Ik geloof dus bijvoorbeeld ook niet in de ‘menselijke fout’ als een conclusie van een incidentanalyse. We kunnen het erover eens zijn dat een bepaalde handeling of besluit niet verstandig of handig was in die concrete situatie. Maar je kunt dingen niet onafhankelijk van de context zien. Eén enkel element eruit pikken levert vaak geen zinvolle en duurzame oplossing op. 

> LEES OOK: Menselijke fouten bestaan niet

Want een handeling op zich is zelden fout of onveilig

Want een handeling op zich is zelden fout of onveilig. Het is de situatie waarin de handeling gebeurt die een handeling veilig of onveilig maakt. Of misschien beter gezegd: meer of minder risicovol. Een afgezaagd voorbeeld: uit een vliegtuig springen zonder parachute is niet zo gevaarlijk zolang het vliegtuig aan de grond staat. Ook al is zelfs dan de kans dat we ons bezeren natuurlijk niet uitgesloten. Dit betekent dus ook dat we oplossingen niet uitsluitend in de onderdelen moeten zoeken, maar zoveel mogelijk binnen het geheel van het systeem waarin we bezig zijn.

En nu uw aannames en waarheden!

Dit waren vier niet helemaal toevallige aannames en waarheden waarvan ik hoop dat ze mijn denken en handelen in hoge mate sturen. Ik ben er namelijk van overtuigd dat ze me in staat stellen om beter werk als veiligheidsprofessional af te leveren. Ik wil u aanbevelen ook eens over die van u na te denken.

Carsten Busch | Auteur van Veiligheidsfabels 1-2-3, actief binnen diverse vakfora en eigenaar van www.mindtherisk.com.

> TIP: Meer over arbeidsongevallen, incidenten en veiligheidscultuur tijdens de nieuwe Nyenrode collegereeks Nieuwe perspectieven op veiligheid