Dit artikel beschrijft waarom diverse veiligheidsmaatregelen niet de gewenste risicoreductie opleveren. Het probeert een aanzet te geven om dit soort maatregelen op te sporen en af te schaffen: meer veiligheid met minder maatregelen.
Risicocompensatie zien we op meerdere plaatsen aan het werk. Automobilisten die een antislipcursus hebben gevolgd blijken bijvoorbeeld een 12 procent grotere kans te hebben om betrokken te raken bij een ongeval op een gladde weg. En waar in de afgelopen decennia zogenaamd gevaarlijke speeltoestellen zijn vervangen door minder risicovolle varianten op een zachte ondergrond is het aantal kinderen op de spoedeisende hulp gelijk gebleven. In dit soort gevallen laat gezond boerenverstand je in de steek.

Mensen houden van risico

Mensen (en ook bedrijven) hebben behoefte aan het nemen van risico; wie niet waagt, die niet wint. Wanneer we ons onveilig voelen, gedragen we ons veiliger. Wanneer we ons veilig voelen, gedragen we ons onveiliger. Bij het ontwerpen van rotondes passen we deze kennis toe door bewust onoverzichtelijkheid te creëren. Dat je de overkant van de rotonde niet kunt zien zorgt ervoor dat je voelt dat het risico om er met 50 kilometer per uur overheen te rijden onacceptabel is. Je mindert vaart en veroorzaakt daarom minder ongevallen. In feite komen we hier tegemoet aan de menselijke behoefte aan goede risico’s.

[box type=”shadow” ]Waar ligt de grens?

Waar ligt de grens tussen goede en slechte risico’s? Wat is een acceptabel risiconiveau? Werner Munter hanteert een pragmatische grens: het risiconiveau waaraan we dagelijks blootstaan. Voor de Zwitserse Alpen komt dit neer op 1 dode per 100.000 persoondagen die we er gezamenlijk doorbrengen. Zijn 3 x 3-systeem om lawinerisico’s in te schatten heeft geleid tot een halvering van het aantal dodelijke lawine-ongevallen. Daardoor is dat aantal nu in overeenstemming met het normale dagelijkse risiconiveau.[/box]

Baat het niet, dan schaadt het wel

Het niet naleven van sommige veiligheidsmaatregelen holt de naleving van andere maatregelen uit. Kees Keizer van de Rijksuniversiteit Groningen heeft samen met collega’s een experiment uitgevoerd. Daarbij observeerden ze Groningers bij de mogelijkheid om een envelop met een briefje van 5 euro te stelen uit een brievenbus in een steegje. Wanneer de omgeving schoon was nam 13 procent van de mensen de envelop mee. Wanneer de brievenbus onder de graffiti zat nam 27 procent de envelop mee en 25 procent wanneer er rommel op straat lag. Hoewel onderzoek op het gebied van naleving van veiligheidsmaatregelen ontbreekt, zou je kunnen veronderstellen dat het instellen van maatregelen die je niet handhaaft leidt tot een slechtere naleving van andere maatregelen.

Minder maatregelen, meer veiligheid

Het loont de moeite om na te gaan welke investeringen in veiligheid de meeste risicoreductie opleveren. Simpel gesteld kunnen maatregelen veel of weinig kosten en leiden tot veel of weinig risicoreductie. Het toevoegen van een extra veiligheidsmaatregel betekent meer complexiteit, vereist meer aandacht van management en medewerkers en kost meer geld dan het niet treffen van extra maatregelen. Charles Perrow toonde aan dat systemen met een strakke koppeling en een hoge mate van complexiteit ongevallen veroorzaken. Gecombineerd met de aanname dat het budget voor veiligheid niet oneindig is, leidt dit tot de conclusie dat alleen veiligheidsmaatregelen die een risico in hoge mate reduceren het overwegen waard zijn.

Berekening verantwoordingsfactor

De methodes van Fine en Kinney & Wiruth zijn praktische instrumenten om prioriteiten te stellen bij aan te pakken risico’s. Een minder gebruikt deel van deze methodes is het berekenen van de verantwoordingsfactor van mogelijke maatregelen. De verantwoordingsfactor drukt de verhouding uit tussen de hoeveelheid risicoreductie en de omvang van de investering. Met andere woorden: krijg ik voldoende veiligheid voor mijn euro? De verantwoordingsfactor geeft zodoende inzicht in de meest rendabele maatregelen (zie kader).

[box type=”shadow” ]De opbrengst van een veiligheidsmaatregel

De opbrengst van een veiligheidsmaatregel is een reductie van het risico. Deze afname moet in verhouding staan tot de investering in tijd en geld. Anders kan je de huidige situatie beter tot gewenste situatie verklaren (mits ethisch verantwoord).
In formulevorm: Verantwoordingsfactor = (Oorspronkelijke risicograad)/(Kostenfactor × Mate van risicoreductie)[/box]

Of keer Fine-Kinney om

Om de verantwoordingsfactor voor reeds getroffen maatregelen te berekenen keer je Fine-Kinney om. Je schaft in gedachten maatregelen af, waardoor de risicograad toeneemt en er budget vrijvalt. Je vult de risicotoename en het vrijgekomen budget in de formule voor de verantwoordingsfactor in. Dit geeft je inzicht in welke maatregelen de minste risicoreductie opleveren. Afschaffen van de minst rendabele maatregelen reduceert de complexiteit en verhoogt de gemiddelde opbrengst van de overige getroffen maatregelen. Bovendien kan je het vrijgekomen budget inzetten voor het treffen van een nieuwe maatregel met een hoge opbrengst.

Naar evidence-based safety

Veel organisaties eindigen de plan-do-check-act cyclus met het vaststellen of de maatregel volgens plan is ingevoerd. Dit is weliswaar behulpzaam als evaluatie van het project ‘maatregel invoeren’, maar ontoereikend voor het beoordelen van het proces ‘risico reduceren’. Om vast te stellen of het risico is afgenomen, is het nodig dat we onze veronderstelling over de opbrengst van een maatregel operationaliseren en meetbaar maken. Dat we voor het invoeren van een maatregel een nulmeting uitvoeren (liefst inclusief een controle groep). Na het invoeren van de maatregel is een éénmeting nodig om te controleren of de gewenste resultaten bereikt zijn. Mocht de maatregel geen succes zijn, dan schaffen we deze af en proberen we iets anders. Door systematisch de effectiviteit van maatregelen vast te stellen verzamelen we bewijs voor de werking van interventies; we maken ze evidence-based.

Studenten van de Avans opleiding Integrale Veiligheidskunde passen deze benadering in de praktijk toe bij het treffen van veiligheidsmaatregelen.

Drs. Hidde de Jong | docent Integrale Veiligheidskunde, Avans Hogeschool

> Grip krijgen op het verband tussen techniek, organisatie en gedrag? Kom naar de Praktijkdag Grip op gedrag.

Dit artikel verscheen in ‘NVVKcongresbundel 2017′.

Bronnen:
Elvik, R. & Vaa, T., The handbook of road safety measures (2004)
Fine, W.T., Mathematical evaluations for controlling hazards (1971)
Keizer, K., et al, The spreading of disorder, Science 322, 1681 (2008)
Kinney & Wiruth, Practical risk analysis for safety management (1976)
Knecht, N., Risiko ist ein Menschenrecht, www.tagesanzeiger.ch, 29.01.2015
Perrow, C, Normal accidents (1999)