In een veelbesproken column schetst hij het risico van de zaagmachine, asbest en de krokodil. “We gebruiken dan harde normen voor asbestblootstelling, cirkelzagen of krokodillenkooien. Dat is geen risico-denken, maar compliance-denken … Risico is geen eigenschap van iets, maar een scenario, een filmpje in ons hoofd waarin dat iets een hoofd- of bijrol speelt”, aldus Zwaard in zijn column.

Asbest is geen risico zonder een zelfbedacht scenario

Dus asbest is op zich geen risico, zo leggen we hem voor. “Nee, dat wordt het pas als je er iets mee gaat doen en als er een long is waaraan het schade kan berokkenen. Het wordt pas een risico als iemand nadenkt over mogelijke blootstelling. Bijvoorbeeld in de wasserette, als een medewerker werkkleding uitklopt of een omstander zich niet houdt aan de afzetting en onbeschermd vezels inademt.”

> LEES OOK: Certificatiestelsel voor asbest tikje overdreven?

En zelfs een krokodil vormt in beginsel geen risico. “Risico’s zijn er niet. Ze zijn onzichtbaar. Ze gaan over een zelfbedachte mogelijke gang van zaken. Wat nu als een kind denkt dat de krokodil knuffelbaar is? Dat zo’n kind gaat knuffelen is een fantasie, een scenario in iemands hoofd. De krokodil is geen risico. Dat wordt het beest pas als iemand een scenario bedenkt. De gedachte dat een krokodil iemand grijpt die te dichtbij komt is overigens een meer dan terecht scenario, maar dat lijkt me duidelijk.”

Overleg je scenario met anderen: heb je het over hetzelfde?

Risico’s zijn populair onder arbomensen, zo stelt hij. Met als een soort van spin-off risico-inventarisaties en matrixen waarin kansen en effect met elkaar worden vermenigvuldigd. “Maar wat heb je eraan als je niet bedenkt wat er kan gebeuren? Dan krijg je zo’n stilstaand plaatje als een polaroidfoto van vroeger, maar dan met vervagende kleuren. We vallen dan terug op harde normen.”

“Je moet scenario’s of filmpjes bedenken. Door die te bedenken en te delen maak je het expliciet. Vervolgens ga je in overleg met elkaar, zodat het ook duidelijk wordt wat zich in het hoofd van de ander afspeelt. Dan wordt niet alleen die ‘kans maal effect’ in de matrix duidelijk, maar ook wat er kan gebeuren in een proces. Dan gaat het vooral om zaken die mensen binnen dat proces niet voor mogelijk houden. Bovendien is het handig dat je vooraf bespreekt of je het wel over hetzelfde hebt.”

Geen bommengooiende alien, wel spookrijdende chauffeur

Als voorbeeld noemt hij 9/11. Wie had er twintig jaar geleden kunnen bedenken dat er vliegtuigen in gebouwen zouden vliegen? Of dichter bij huis en ook dichter bij het vakgebied: de vuurwerkramp in Enschede. “Verbeelding slaat niet gauw op hol. Natuurlijk gaat het me te ver om te bedenken dat het weleens mogelijk zou kunnen zijn dat aliens een bom op een fabriek gooien. Maar jouw voorbeeld van een buschauffeur die gestrest spookrijder wordt, is wel reëel. Daarom is het ook goed dat je als arboprofessional geregeld een relatieve buitenstaander uitnodigt om eens naar scenario’s te kijken.”

> LEES OOK: Onzekere risico’s managen, hoe doe je dat?

“Wat je tegen zo’n risico kan doen, vraag je?’ Daar zijn allerlei oplossingen voor, al ben ik geen vervoersexpert natuurlijk. Het belangrijkste is dat het risico onderkend wordt. Laat dan als arboprofessional je licht maar eens schijnen over oplossingen van zo’n probleem. Dat kan een technische maatregel zijn waardoor de bus zichzelf corrigeert, maar ook gedrags- of organisatiebeïnvloeding.”

Grote rampen ontstaan juist vaak door toevalsprocessen

Arboprofessionals zijn te veel gefocust op wat er in het verleden misging, zo stelt Zwaard. En als je de scenario’s van vroeger hebt getackeld, kan er een soort van argeloosheid ontstaan. Terwijl grote rampen juist ontstaan door toevalsprocessen. “Gevaarlijke stoffen die met elkaar reageren, gecombineerde blootstellingen. Maar ook omdat je op het verkeerde moment op de verkeerde plaats bent en slachtoffer wordt van een terroristische aanslag.”

Tijdens een webinar vroeg Zwaard veiligheidskundigen naar de meest gemaakte fouten bij het ranken of evalueren van risico’s. Onvoldoende duidelijkheid over het scenario stond hoog in de top 10. “Het wordt dus echt breed gedragen, ze signaleren het probleem wel. Het gaat volgens hen ook te vaak over kans, blootstelling en het effect. Dan zit je dus met zijn allen naar die statische, vervagende polaroidfoto te kijken. We moeten de sciencefictionfilm afdraaien. En wat minder het beeld uit het verleden. De geschiedenis mag zich dan vaak herhalen, risico’s treden heel vaak op onder veranderende omstandigheden.”

> LEES OOK: Levensecht risico’s beleven met virtual reality

Maak risico’s zichtbaar: aan voordelen zitten ook nadelen

Voorbeelden in de werkprocessen zijn legio. Ontdekkingen en uitvindingen zorgen voor productievere werkprocessen, maar iemand moet ook bedenken dat er misschien nadelen aan het gebruik zitten. Smartphones vergemakkelijken de communicatie, maar zorgen voor minder focus op de weg en te lang doorwerken thuis. Coatings met chroom-6 zijn zeer effectief, maar ziekmakend zonder persoonlijke bescherming. En een cirkelzaag versnelt het handmatige zaagwerk, maar stopt niet als er een vinger of arm in de buurt komt. “Dan kun je wel de kansen en de effecten berekenen. Maar als we niet nadenken en discussiëren over wat een werknemer nog meer voor gekke dingen met de smartphone, cirkelzaag of coating kan doen, dus de verbeelding aanspreken, houden we de risico’s onzichtbaar.”

Auteur | Ton Bennink

> TIP: Walter Zwaard is dagvoorzitter en inleider op het congres Risicomanagement, Zicht op onzichtbare risico’s op 30 oktober in Jaarbeurs Utrecht.