Werken in sommige sectoren lijkt een extra risico te vormen voor het optreden van burn-out. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de zorgsector, het onderwijs of in dienstverlenende beroepen. Hierbij is de bedrijfscultuur een bepalende factor. Het optreden van burn-out in bedrijven en organisaties leidt tot grote problemen door langdurig verzuim en toegenomen werkdruk bij collega’s.
Burn-out heeft meestal een voorgeschiedenis
Maar wat is burn-out eigenlijk? Burn-out is een ernstige vorm van werkgerelateerde overspanning. Een kenmerk hiervan is een voorgeschiedenis van langer dan zes maanden met spanningsklachten en mentale uitputting. De World Health Organization (WHO) definieert burn-out als een beroepsgebonden fenomeen waarbij uitputting, mentale distantie en afgenomen persoonlijke effectiviteit centraal staan. Bij burn-out is de balans draaglast-draagkracht langdurig verstoord. En verschijnselen van ernstige burn-out komen overeen met verschijnselen van de medische diagnose depressie.
Geleidelijk ontwikkelen zich de klachten
En dan de klachten van burn-out. Die ontwikkelen zich geleidelijk. Er is een situatie waarin de belastbaarheid van een werkende niet meer voldoende is om aan taakeisen te voldoen. De belastbaarheid is geen statisch gegeven, maar staat onder invloed van eigen gezondheid en gebeurtenissen die extra aandacht en energie vragen. Zonder het maken van keuzes gaat de werknemer compenseren. Op een gegeven moment gaat dat compenseren ten koste van functioneren op het werk, sociale relaties en uiteindelijk gezondheid en arbeidsuitval.
Het is geen individueel probleem
We weten intussen dat voor een gunstig beloop diverse belemmerende en bevorderende factoren zijn. Belemmerende factoren voor herstel van functioneren zijn behandelingen die niet op de oorzaak gerichte zijn. Maar ook onbegrip bij werkgevers. Veel werkgevers willen burn-out zien als een individueel probleem. Erkenning, steun bieden en een gunstig werkperspectief schetsen zijn onder meer factoren die helpen bij een goed verloop van burn-out.
Stijgende trend
Er lijkt een lichte stijgende trend in het optreden van burn-outklachten, gebaseerd op de gegevens van de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA). Vrouwen in de leeftijdsgroep 25 tot 35 jaar melden het vaakst klachten. Deze zelf gerapporteerde burn-outklachten komen het meest voor in de onderwijssector (23%).
Hoe groot is het probleem van burn-out?
De grootte van het probleem van burn-out als ernstige vorm van overspanning is lastig vast te stellen op basis van de landelijke huisartsgegevens. De meldingen van bedrijfsartsen bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten zijn een mogelijke onderschatting in prevalentie en incidentie. Maar ze geven wel een goed inzicht in gemelde risicofactoren en sectoren waar burn-out het meest optreedt.
Interactie als risicofactor
Maar we zien wel een trend als we NEA-gegevens combineren met de meldingen bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB). Namelijk dat interactie een risicofactor is in werk waar interactie tussen personen een wezenlijk onderdeel is. Op basis van meldingen en individuele casuïstiek zien we een relatie met toegenomen werkdruk in de zorgsector tijdens covid-19.
In 2020 werd het thuiswerken ook genoemd als risicofactor. Vooral in situaties met schoolgaande kinderen. Maar de omvang van de effecten hiervan zullen pas in de komende jaren volledig zichtbaar worden. Hieronder staan de risicofactoren zoals die uit de internationale literatuur zijn samengevat in de registratierichtlijn overspanning/burn-out als beroepsziekte.
Risicofactoren voor burn-out zijn:
- Hoge inspanning gepaard met lage beloning. Werkkenmerken die een inspanning vereisen zijn: tijdsdruk, fysieke inspanning, taakinterrupties. Werkkenmerken met een belonend karakter hebben betrekking op: financiële beloning, waardering (respect en ondersteuning), baanzekerheid en ontwikkelingsmogelijkheden (promotiekansen, behoud van status).
- Hoge psychologische taakeisen. Onder psychologische taakeisen worden verstaan: stressoren zoals hoge tijdsdruk, hoog werktempo, moeilijk en geestelijk inspannend werk.
- Weinig taakautonomie. Onder taakautonomie wordt verstaan de controle die een werknemer heeft over zijn taken en/of het vermogen om de aanwezige stressoren te beïnvloeden.
- Weinig sociale steun van collega’s en weinig sociale steun leidinggevende.
- Procedurele onrechtvaardigheid binnen de organisatie. Procedurele onrechtvaardigheid gaat over de processen in een organisatie: worden de formele procedures binnen een organisatie voor de besluitvorming rechtvaardig gevonden?
- Relationele onrechtvaardigheid. Relationele rechtvaardigheid gaat vooral over de relatie met leidinggevenden, bijvoorbeeld of deze onpartijdig is.
- Hoge emotionele taakeisen (met name voor mannen). Onder emotionele taakeisen wordt verstaan emotioneel zwaar werk of werk dat een sterke persoonlijke betrokkenheid vraagt.
Te sterke betrokkenheid kan valkuil zijn
Persoonsgebonden eigenschappen kunnen bijdragen aan het optreden van burn-out. Denk aan onvoldoende verwerkingsvermogen door stressbronnen in de thuissituatie of een bijkomend gezondheidsprobleem. Werk-thuisinterferentie en emotionele labiliteit maakt mensen kwetsbaar. Weinig introspectie, lage zelfwaardering, weinig zelfvertrouwen, geringe extraversie, sub-assertiviteit, passieve coping en perfectionisme. Dit zijn veel voorkomende kenmerken bij mensen met burn-out. Te sterke betrokkenheid met werk en te hoge eisen stellen aan jezelf zijn valkuilen.
Energiebronnen zijn noodzakelijk
Energiebronnen zijn noodzakelijk om gezond te blijven. Wie in het werk geen energiebronnen ervaart, heeft een verhoogd risico op uitputting. Zelfwaardering, waardering en steun van leiding en collega’s zijn belangrijke voorwaarden voor duurzaam functioneren. Financiële waardering is een tijdelijke energiebron. Trots zijn op je werk en je bedrijf of organisatie en dat je daar een mooie bijdrage aan levert, is waardevoller. Er zijn sectoren waar risicofactoren in het werk de energiebronnen regelmatig overtreffen.
Toegankelijk spreekuur bedrijfsarts is gewenst
Zonder een preventieve aanpak kunnen werkgebonden gezondheidsklachten of versterkte herstelbehoefte optreden. Een goed toegankelijk spreekuur van een bedrijfsarts is gewenst. Deze kan een inschatting maken van de aard en mate van de klachten en kan gericht verwijzen. Bij milde klachten bijvoorbeeld naar een programma zoals ‘Gezond Omgaan met Stress’.
Bij meer ernstige klachten is behandeling nodig. Dat kan via de huisarts en de praktijkondersteuner GGZ van de huisartsenpraktijk. Maar ook door bedrijfsmaatschappelijk werk. Bedrijfsartsen en huisartsen hebben gezamenlijke afspraken voor de behandeling van milde psychische klachten. Soms is verdiepende behandeling nodig door een psycholoog.
Voorbeeld preventie in de zorg
Een voorbeeld van een preventieve aanpak is een ontwikkelde leidraad voor zorgmedewerkers. Deze bevat adviezen voor verschillende doelgroepen zoals beleidsmakers, werkgevers, HR, arboprofessionals en de zorgmedewerkers zelf. Maar ook inspirerende voorbeelden en de onderbouwing zijn terug te vinden in de leidraad. In onderstaand kader zijn de belangrijkste adviezen voor HRM en arboprofessionals samengevat.
Tekst | Bas Sorgdrager (bedrijfsarts), Gerda de Groene (bedrijfsarts) en Karen Nieuwenhuijsen (psycholoog). Allen werkzaam bij afdeling Public and Occupational Health van Amsterdam Universitair Medische Centrum.
