Met 589 pagina’s is Risicoflectie, perspectieven op risicodenken en risicomanagement een flinke pil geworden. “Het was ook een zware bevalling”, zegt auteur en veiligheidskundige Carsten Busch. Hij woont en werkt in Noorwegen als senioradviseur arbeidsveiligheid bij Politidirektoratet, de overkoepelende organisatie voor de Noorse politie. Busch publiceerde eerder onder andere Safety Myth 101 en Veiligheidsfabels 1-2-3.
Na zes jaar is nu zijn nieuwste boek klaar. “Het idee was om een leerboek te schrijven voor veiligheidskundige opleidingen op hbo-plus-niveau. Toegankelijk en minder instrumenteel dan de bestaande boeken over risicomanagement of het gebruik van methodieken. Een boek dat in deze vorm nog niet bestond in het Nederlandse taalgebied.” Gaandeweg werd het leerboek een handreiking en interessant voor een brede doelgroep.
Risico en reflectie maakt risicoflectie
Risico draait volgens Busch altijd om de onzekerheden van toekomstige gebeurtenissen. “Bij risicodenken probeer je vooruit te denken: wat kan er gebeuren? Je bent er mentaal mee bezig. Individueel of samen met anderen.” Risicomanagement gaat over acties daarna, zegt hij. “Hoe gaan we daadwerkelijk met het risico om? Moet je er überhaupt iets mee? Veel risico’s accepteren we gewoon. Dat kan ook.”
Risicoflectie is een creatieve samentrekking van risico en reflectie. Busch leende de term van de Duitse pedagoge Schödlbauer. “Ik vond het een mooie term. Maar toen ik op Google keek, was iemand mij natuurlijk al voor geweest.”
Wie wil leven, moet risico’s nemen
Hij verwijst in het boek ook naar de Duitse socioloog Ulrich Beck om nog maar eens duidelijk te maken dat een leven zonder risico’s niet bestaat: ‘Risiko, ergo sum.’ Vrij vertaald: ik neem risico, dus ik besta. Filosoof René Descartes hield het in de zeventiende eeuw nog op cogito, ergo sum: ik denk, dus ik besta.
Busch: “We moeten leren omgaan met risico’s. Als we willen leren, ontdekken, vooruitgang boeken of liefde beleven dan zijn we genoodzaakt risico’s te nemen. Het gaat om de balans. En om die te vinden is vaak reflectie nodig. Of beter gezegd: risicoflectie.”
Met twaalf brillen naar risico kijken
Zijn boek behandelt risicodenken en risicomanagement vanuit twaalf perspectieven. Na een eerste blik op ‘een beetje geschiedenis en basale termen en elementen’ neemt Busch de lezer mee op reis. Om risico’s met verschillende brillen te bekijken, twaalf maar liefst.
Zo onderscheidt hij de bril van het proces, de bril van acceptatie, de bril van getallen, de bril van gevoel, de tijdbril, de gedragsbril, de bril van complexiteit, een communicatiebril, de bril van organisaties, de bril van cultuur en de bril van macht, ethiek en risico.
“Je kunt op heel veel manieren naar een risico kijken. Met welke bril je kijkt, heeft invloed op hoe je omgaat met een risico. In sommige hoofdstukken zitten meerdere brillen. Macht en ethiek zijn al twee brillen.”
Nog altijd in de mode: bril van getallen
De bril van getallen is nog altijd volop in de mode, stelt Busch. “Vooral binnen de procesindustrie en offshore kijken mensen graag met die bril naar risico’s. Ook overheden en handhavers hebben graag getallen, want die geven zekerheid. Hang er getallen aan, bereken het maar, streep eronder en klaar.”
Dat lijkt heel precies, maar je negeert veel, vindt Busch. “Je mist aannames en kennis die is opgedaan. Berekeningen werken alleen in een volledig gesloten systeem, zoals een gloeilamp. In systemen met mensen en organisaties wordt het een stuk schimmiger. Want dan moet je er ook rekening mee houden dat je te maken krijgt met toevalligheden.”
Je mentale gereedschapskist vergroten
De twaalf verschillende brillen zijn volgens Busch vooral bedoeld om de mentale gereedschapskist van mensen te vergroten. Om te helpen een gevarieerde, kritische en brede blik te ontwikkelen. En daardoor te beseffen dat sommige aanpakken beperkingen kennen. Of in de woorden van Busch: “Als je alleen een hamer tot je beschikking hebt, lijkt alles op een spijker.”
Hij vervolgt: “We gebruiken binnen ons vakgebied veelal alleen de risico-inventarisatie als vast stramien om gevaren te identificeren. We zitten vastgelijmd aan ons middeltje. Maar als je je mentale flexibiliteit vergroot, kun je eerder onderkennen dat een aanpak niet past.”
Door vergroting van je mentale flexibiliteit kun je eerder onderkennen dat een aanpak niet past”
Want niets is onder één noemer te vangen, zegt Busch. Hij geeft een voorbeeld. “Hoe wil je risico’s gekoppeld aan een reorganisatie tackelen met een risico-inventarisatieaanpak? Dat vraagt dat je kijkt naar de risico’s met de brillen van organisatie, cultuur of communicatie.” Ook bij psychosociale risico’s werken traditionele benaderingen volgens hem minder goed.
Het vergroten van de mentale gereedschapskist verruimt het blikveld, stelt Busch. “Dat helpt om beter om te gaan met dingen die minder rechtlijnig zijn.” Ook helpt het om na te denken over neveneffecten. “Want alles wat je doet, heeft consequenties voor andere dingen. Het is belangrijk om daarover na te denken.”
Perspectieven botsen soms met elkaar
Soms botsen perspectieven met elkaar. Busch wijst daarbij op het migratiemodel van de Deense wetenschaper Jens Rasmussen. Rasmussen stelt dat activiteiten altijd plaatsvinden binnen zekere beperkingen. In zijn model kiest hij voor drie grenzen: economische (financiën), werkbelasting en acceptabel functioneren (waaronder bijvoorbeeld veiligheid).
Busch: “Binnen die grenzen kun je variëren. Maar er is altijd druk vanuit de financiële kant, en werkdruk. Dat zorgt ervoor dat je zachtjes de kant van de veiligheidsgrens op gaat. Als je de grenzen overschrijdt en iets snel of goedkoop wilt doen, gaat dat vaak ten koste van de veiligheid. Dat is een uitdagend spel.”
Risico’s kunnen zich geleidelijk opbouwen
Een van de favoriete brillen van Busch zelf is die van tijd. “Tijd kan een risicobron zijn omdat het kan zorgen voor sleur, routine en slijtage. Maar tijd kan ook positief werken doordat je meer ervaring en kennis krijgt, waardoor je dingen beter doet. En risico’s kunnen zich geleidelijk in de tijd opbouwen.”
Van dat laatste geeft hij een voorbeeld. Bij de mijnramp in 1966 in Aberfan in Wales kwamen 144 mensen om, onder wie 116 kinderen. De oorzaak was een lawine aan mijnafval die van een berg afgleed. Dat risico had zich in de jaren opgebouwd. Achteraf zeggen we vaak dat we ‘het hadden kunnen zien aankomen’. Maar hoe kun je zoiets oppikken en voorkomen? Dat vind ik fascinerend.”
Veel benaderingen, dus veel verwarring?
Aan het boek zelf kleeft ook een risico. Want met de twaalf-plus benaderingen dreigt het gevaar dat iemand door de bomen het bos niet meer ziet. Busch onderkent dat ook. “Misschien raak je verward op een hoger niveau.” Maar het boek blijft volgens hem een handreiking.
“Ik zeg niet dat mensen altijd alles moeten gebruiken. We kunnen veel af met traditionele benaderingen. Dat doen we ook. Zonder erover na te denken, hanteren we dagelijks talloze risico’s. Daar zijn we als mensen goed in. Toch gaat het af en toe mis. Doordat je met die brillen een breder repertoire hebt, kun je beter omgaan met juist die gevallen.”
Risicoflectie kan arboprofessionals helpen om anders tegen risico’s aan te kijken”
Risicoflectie kan arboprofessionals helpen om anders tegen risico’s aan te kijken, stelt Busch. Hij hoopt niet dat een arboprofessional zich na het lezen van het boek Superman voelt die glijdend door het leven gaat. “Dat is absoluut niet mijn bedoeling met het boek. Ik hoop juist dat we wat bescheidener zijn over onze aanpak.”
In ‘het voelt niet goed’ zit een aanwijzing
Met mentale flexibiliteit kunnen arboprofessionals hopelijk eerder waarderen waar anderen mee komen, zegt Busch. Zelfs al klinkt iets hen misschien onzinnig in de oren. “Bijvoorbeeld als iemand zegt ‘Het voelt niet goed’. In die gevoelens zit vaak een aanwijzing die je niet krijgt door alleen naar getallen te kijken. Daar dieper op doorvragen kan grote meerwaarde hebben, zeker bij de zachte risico’s.”
Het gesprek voeren over risico’s blijft belangrijk, vindt Busch. “Ga de dialoog aan.” Dat is niet alleen een zaak van werkgever en werknemers, maar van alle relevante partijen, stelt hij. “Omwonenden van een fabriek die schadelijke stoffen uitstoot, zijn ook belanghebbenden. Maar zij hebben vaak nauwelijks een stem. Meestal gaan degenen die de beslissingen nemen over de risico’s. Maar dat zijn vaak niet de risico-ontvangers.”
Aanzet tot gevarieerd denken over risico’s
Hebben we met deze kleine zeshonderd pagina’s nu het complete werk over risico’s in handen? “Nee natuurlijk niet”, lacht Busch. “Het is nog steeds een selectie uit dingen die je erover kunt zeggen. Ik hoop dat mijn boek de lezers aanzet tot gevarieerd denken over risico’s. En ook dat het hen helpt om aan zaken te denken waar je bij risico’s misschien niet meteen bij stilstaat.”
Welke aanpak je ook kiest, er zitten toch gaten in, verzekert Busch in een verwijzing naar het bekende Zwitsersekaasmodel. “Hoe goed we ook ons best doen, het gaat een keer mis.”
