De Amsterdamse advocaat, gespecialiseerd in bestuursrecht, arbeidsrecht en onrechtmatige overheidsdaad, spreekt in november op het NVVK-jubileumcongres over waarheidsvinding. Haar visies en inzichten zijn ook leerzaam voor de praktijk van de veiligheidskundige community.
> TIP: lees ook: NVVK Jubileumcongres 2022: 'Veiligheidskundige, wat bezielt je?'
Het jubileumcongres ter gelegenheid van 75 jaar NVVK draagt de titel: ‘Veiligheidskundige, wat bezielt je?’ Wat Pasman bezielt is zonneklaar: de waarheid en niets dan de waarheid. In juridische procedures, maar ook in formele onderzoeken van overheidsinspecties en parlementaire onderzoekscommissies, blijken partijen ver te kunnen gaan om te voorkomen dat resultaten van onderzoeken of verhoren onder ede voor hen ongunstig uitvallen.
Gang van zaken bij de toeslagenaffaire
Een pijnlijk voorbeeld is volgens Pasman de gang van zaken rond de parlementaire ondervraging over de kindertoeslagaffaire in 2020. Zij schreef daarover in haar nieuwe boek Kafka in de rechtsstaat en in een opinieartikel in de Volkskrant in juni 2021. Uit stukken die openbaar werden na een beroep op de Wet openbaarheid bestuur bleek dat de te verhoren hoge ambtenaren en (oud)-bewindslieden voorafgaand aan de verhoren uitgebreid waren ‘getraind’ door een mediabureau. "Als mensen in gezamenlijke sessies worden voorbereid op welke vragen ze zouden kunnen krijgen van een onderzoekscommissie en hoe ze die het beste kunnen beantwoorden, ben je naar mijn mening de getuigen aan het beïnvloeden. Ik vind dat je dan de feitelijke waarheid aan het manipuleren bent.”
Geen onderzoekscultuur in Nederland
Een echte onderzoekscultuur kent de Nederlandse politiek volgens Pasman niet. Zij volgde met enige jaloezie de verhoren van het 6th January Committee van het Congres, over de bestorming van het Capitool in de Verenigde Staten. “Het zit in het DNA van de Amerikaanse politiek en rechtssysteem om de waarheid boven alles te stellen. Dat is bij Nederlandse ondervragings- en enquêtecommissies wel eens anders."
Waarheid in het veiligheidsdomein
Niet alleen in de politiek en de rechtspraak draait het om waarheid. Ook het veiligheidsdomein heeft belang bij gedegen onafhankelijk feitenonderzoek om de oorzaak van incidenten en de bron van onveilige (werk)situaties te achterhalen. En ook dan kan een ‘inconvenient truth’ in een deskundigenadvies of onderzoeksrapportage soms strijdig zijn met belangen van betrokken partijen. Zoals imagobescherming of bedrijfswinst.
Wat zijn voor veiligheidsprofessionals zoals veiligheidskundigen en incidentonderzoekers de risico’s en valkuilen bij hun werk? “Ook bij maatschappelijke veiligheidsvraagstukken geldt het cruciale belang van feitelijke waarheidsvinding”, zegt Pasman. “Zowel in de industrie als in het publieke domein. Onderzoek na ongevallen of verondersteld falend veiligheidsbeleid moet zijn gericht op het achterhalen van feiten. Dat is bij zaken over sociale veiligheid vaak lastiger dan in de fysieke, technische veiligheid. In het fysieke veiligheidsdomein heb je vaak houvast aan beschreven normen en standaarden. Dan is het in veel gevallen relatief eenvoudig om vast te stellen wat de regels zijn en in hoeverre daarvan is afgeweken. Maar dan moet dat wel naar waarheid worden vastgesteld en gerapporteerd, in de volgorde: bevindingen, feiten en conclusies.”
Onafhankelijkheid waarborgen
Om naar waarheid te kunnen rapporteren over falende veiligheid moet volgens Pasman de onafhankelijkheid van het onderzoek gewaarborgd zijn. De vroegere voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, mr. Pieter van Vollenhoven, heeft lang voor zo’n onafhankelijke onderzoeksautoriteit gepleit. En de huidige Onderzoeksraad is in Nederland ook een goed voorbeeld van onafhankelijk onderzoek.
Rijksinspecties kunnen nooit echt onafhankelijk en onpartijdig zijn ”
Maar de Rijksinspecties kunnen volgens Pasman nooit echt onafhankelijk en onpartijdig zijn als ze incidenten, tekortkomingen of misstanden op hun eigen beleidsterrein onderzoeken.
Conclusies aanpassen
Opdrachtgevende overheden of bedrijven hebben volgens Pasman de neiging om in conceptrapportages conclusies van onderzoekers aan te passen alvorens die resultaten te publiceren. Een onderzoeksrapport is in haar ogen pas echt onafhankelijk als bevindingen en conclusies onveranderd blijven als het rapport wordt gepubliceerd. Essentieel hierbij is hoe zwaar de stem van deskundigen weegt tegenover mensen in machtsposities die baat hebben bij mildere conclusies.
Houd je rug recht!
Belangrijk voor deskundigen is dat zij in een potentiële conflictsituatie hun rug recht houden als zij vanuit hun deskundig oordeel feiten hebben geconstateerd die de bron of oorzaak zijn van een onveilige situatie. Of van misstanden bij een bedrijf of bij de overheid, vindt Pasman. “Ook als zij onder druk komen te staan omdat de opdrachtgever liever een andere uitkomst had gezien.” Dit benadrukt volgens haar het belang van de onafhankelijkheid van een deskundige.
Onpartijdigheid in het geding
Zodra een deskundige of onderzoeker zich tijdens het onderzoek afvraagt of hij bepaalde conclusies wel moet trekken of vastleggen, is de onpartijdigheid en dus ook de materiële waarheid in het geding. Als veiligheidskundigen in dienst van bedrijven of overheden in hun eigen werkpraktijk ook die reserves voelen, moeten zij zich afvragen of ze hun werk wel goed kunnen doen.”
Lees het volledige interview met Ellen Pasman in NVVKinfo nr 3 2022.
