Een cursus leiderschap? Die heeft een dominante mannetjesgorilla niet nodig. “Weet je wat er gebeurt als twee vrouwtjes in zijn groep ruzie krijgen?”, vraagt Patrick van Veen. “Hij slaat ze gewoon allebei in elkaar. Dat tekent de structuur in zo’n groep: de grote baas regelt alles, de grote baas neemt alle beslissingen. Dat zorgt natuurlijk voor veiligheid, maar tot op zekere hoogte. Want wat gebeurt er als de groep te groot wordt of de uitdagingen te complex? Dan zal de leiderschapsstructuur van deze gorilla’s niet meer werken.”
> LEES OOK: Dit doet resilience voor beter veiligheidsbeleid
Roddelen en apenonderzoek
Gorilla’s en leiderschapsstructuur. Het zijn twee woorden die je niet zo vaak hoort in de zelfde zin - maar wel tijdens het seminar ‘Waarom vlooien apen’ dat Young NVVK op 9 december organiseerde. Te gast was Patrick van Veen, een gedragspsycholoog die veel onderzoek heeft gedaan naar allerlei soorten apen. Zijn conclusies zijn om meerdere redenen interessant voor veiligheidskundigen en preventiemedewerkers. Want veilig omgaan met apen in een dierentuin, dat is een grotere uitdaging dan je misschien zou denken (zie kader). Bovendien vertelt apenonderzoek ook iets over ons psychisch welbevinden. Namelijk over het belang van roddelen.
Waarom vlooien apen?
Bij het seminar ‘Waarom vlooien apen’ dat Young NVVK op 9 december organiseerde, kwamen de volgende vragen aan de orde:
- Wat is het belang van roddelen bij de vaststelling van (ongeschreven) gedragsregels in groepen?
- Hoe worden gedragsregels vastgesteld in tijden van COVID-19?
- Wat heeft het black box experiment bij orang-oetans te maken met het dragen van mondkapjes?
- Hoe zet jezelf herkennen de deur open naar liegen en manipuleren?
Leiderschapsstructuur: top-down of brute kracht
Om dat laatste te begrijpen, moeten we eerst terug naar de bovengenoemde leiderschapsstructuur. Want is die structuur bij gorilla’s in hoge mate top-down, geheel anders werkt het bij bavianen. “Ook daar zorgen de mannetjes voor de brute kracht”, vertelt Van Veen. “Drie van hen kunnen zelfs een leeuw ombrengen. Tegelijk zijn die mannetjes oerdom, dus wat gebeurt er bij gebrek aan voedsel of water? Dan komt de leiding in handen van de vrouwtjes. Die worden veel ouder, hebben veel meer expertise. En hun stijl van leidinggevenden is veel minder gebaseerd op structuur, en veel meer op gedragsregels en rituelen.”
> LEES OOK: Leren van ongevallen in besloten ruimten
Gedragsregels zijn de ongeschreven wetten
Structuur, gedragsregels, rituelen. Het zijn woorden die in Van Veens betoog regelmatig terugkomen. “Structuur is alles wat officieel is vastgelegd. Dit zijn de protocollen, dit zijn de contracten, hier moeten we ons aan houden. Anders ligt dat bij gedragsregels: dat zijn juist de ongeschreven wetten. Neem die vergadering van 10:00 uur. Begint die stipt op tijd, of kun je ook 10 minuten later aanschuiven? En wat de rituelen betreft: hier gaat het meer om gewoontes. We doen voor zo’n vergadering eerst even een bak koffie. En die en die afdeling maakt tijdens de lunch altijd een wandelingetje. Of: als wij een collega zien die zich niet houdt aan de veiligheidsvoorschriften, spreken we hem daarop aan.”
> LEES OOK: Zo wordt u een top teamleider – 10 tips
Samen roddelen in plaats van vlooien
Vandaar het belang van dat roddelen. “Wij mensen zitten zo’n beetje tussen gorilla’s en bavianen in”, zegt Van Veen. “Wij kunnen ons door structuren laten leiden, maar ook door gedragsregels en rituelen. Stel, ik weiger collega’s aan te spreken op ongewenst gedrag. Dan kan de rest van het team mij daar weer op aanspreken – maar dat kan pas als er sprake is van een gedragsregel. En hoe wordt die gedragsregel bepaalt? Door het roddelen. Op een gegeven moment roept iemand dat hij zich aan mij ergert – en alle collega’s stemmen daarmee in. Dat smeedt eenheid. Apen zullen elkaar vlooien, ook als ze helemaal geen vlooien hebben. Voor mensen is daar geen beginnen aan, maar samen roddelen doet ongeveer hetzelfde.“
> TIP: DOWNLOAD de whitepaper Ongewenst gedrag
Roddelen is iets anders dan pesten
En dat is dus wat we in tijden van corona missen: dat roddelen. Maar Van Veen plaatst direct een kanttekening: “Dat roddelen moet gericht zijn op het vaststellen van gedragsregels, en soms zie je dat zoiets uit de hand loopt. Mensen zijn erop uit om hun collega’s te beschadigen. Echter, dan praat je volgens mij niet meer over roddelen, maar over pesten. Althans, daar praat ik dan over; managers zullen dat minder snel doen. Logisch, want die term – pesten – is nogal beladen. Dan heb je het gelijk over PSA, over vertrouwenspersonen en zelfs over potentiële schadevergoedingen. Vandaar dat veel managers vasthouden aan de term roddelen. Begrijpelijk, maar niet terecht.”
Bij online vergaderen ontbreekt de norm
Een gebrek aan roddelen, een gebrek aan gedragsregels. Volgens Van Veen zijn de gevolgen duidelijk te zien. “Stel, wij hebben een fysieke vergadering. En stel dat ik de hele vergadering uitzit met een doek over mijn hoofd. Dan zullen mijn collega’s al snel roepen dat ik niet spoor. Maar voor een online vergadering zijn die gedragsregels nog niet uitgekristalliseerd. Moet je bijvoorbeeld je camera aanzetten? Er zijn medewerkers die dat proberen te vermijden, die iedere keer weer met excuses komen over technische storingen. Jammer, want als het non-verbale element ontbreekt, is juist dat beeld heel belangrijk. Maar toch worden die mensen hier niet snel op aangesproken. Wat ontbreekt, is de norm.”
Liegen en manipuleren
De gevaarlijkste dieren in de dierentuin? Nee, dat zijn niet tijgers of krokodillen, maar eerder chimpansees. “Als die agressief worden, zijn ze ongeveer vier keer zo sterk als jij en ik”, zegt Van Veen. “Maar dat is niet eens wat ze zo gevaarlijk maakt. Tijgers of krokodillen zijn nog sterker – maar laat die in een spiegel kijken, en ze zien hoogstens een soortgenoot. Er zijn maar een paar dieren die begrijpen dat ze kijken naar zichzelf: dolfijnen, olifanten, bonobo’s en chimpansees. En als je jezelf herkent in de spiegel, kun je je ook voorstellen hoe anderen jou zien. En dat zet weer de deur open naar liegen en manipuleren. Een chimpansee kan net doen alsof hij je goedgezind is – maar kom je iets te dichtbij, dan bijt hij zo je vingers er af. Daar moet ik gelijk bij zeggen dat er nog een diersoort is die zichzelf herkent in de spiegel: de mens. Als ik op bezoek ga bij bedrijven zie ik soms zo’n bord hangen: ‘Wij zijn al 426 dagen zonder ongeval’. En dan denk ik stiekem: zou dat nou waar zijn? Of heeft een van die medewerkers zo’n ongeval toch verzwegen?”
> TIP: Bekijk de infographic Thuiswerken in coronatijd van Arbo>> en TNO
Bang om status te verliezen
Volgens Van Veen is dit niet het enige dat we van apen kunnen leren. “Wij deden eens een interessant experiment. In een ruimte met orang-oetans plaatsen wij een zogenoemde Black box, een doos met een onzichtbare inhoud, waar je alleen met je handen in kon. En wat zag je? De apen met een hoge sociale status deden alsof ze die box niet zagen. De actie kwam van de pubers en de peuters: die gingen er wél met hun handen in. Logisch: niet alleen zijn die veel nieuwsgieriger, ze hebben ook niets te verliezen. Ze zijn niet bang om af te gaan voor de groep. Hetzelfde zie je bij ons mensen, bij de discussies over mondkapjes. Als je mensen er individueel naar vraagt, roepen ze al gauw dat dat een goed plan is: je kunt je medemens minder makkelijk besmetten. Maar wat gebeurt er als niemand zo’n mondkapje draagt behalve jij? Dan zul je toch geneigd zijn om het af te zetten. Want voor je het weet, verlies je je status.”
Young NVVK
Young NVVK is een vakgroep voor en door jonge veiligheidskundigen (VK) tot en met 35 jaar. Ook VK in opleiding zijn welkom op zich aan te sluiten bij de vakgroep. De leden van de vakgroep zijn lid van de NVVK. Het doel van de vakgroep Young NVVK is om een platform te bieden waarbij jonge VK-professionals met elkaar kunnen netwerken, ervaringen kunnen delen en kennis kunnen vergaren, maar ook waar hun belangen worden behartigd en wordt meegedacht over het professionaliseren en moderniseren van de NVVK.
De voornaamste activiteit van de vakgroep is het organiseren van bijeenkomsten waarbij het vergaren/op peil houden van kennis van het vakgebied en het uitwisselen van ervaringen centraal staat. Nevenactiviteiten van de vakgroep zijn:
- Belangenbehartiging binnen de NVVK;
- Jonge veiligheidskundigen enthousiasmeren om (actief) lid te worden van de NVVK;
- Een bijdrage leveren aan de professionalisering en modernisering van de NVVK en het vak.
Dit is een verslag van het seminar ‘Waarom vlooien apen’ dat Young NVVK eind vorig jaar organiseerde. Te gast was Patrick van Veen, een gedragspsycholoog die veel onderzoek heeft gedaan naar allerlei soorten apen.
Tekst| Peter Passenier
