Daarmee komen we op het gebied van de arbeidsveiligheid. Dat draait om de risico’s die samenhangen met werken. En op de twee belangrijkste partijen die bij veilig en gezond werken een rol spelen: het bedrijf (de werkgever) en de werknemer.
Verschillende definities van het begrip veiligheid
Er bestaan verschillende definities van het begrip veiligheid. Zoals: Veiligheid is de effectieve bescherming van mensen tegen persoonlijk leed; tegen de aantasting van hun lichamelijke en geestelijke integriteit. In engere zin definieert men veiligheid ook wel als het bewust nemen van aanvaarde risico’s.
Deze laatste omschrijving maakt duidelijk dat er pas sprake kan zijn van veiligheid als men zich bewust is van de risico’s die er spelen. Dat het gaat om “aanvaarde” risico’s maakt veiligheid bovendien tot een subjectief begrip.
Overeenstemming over wat aanvaardbaar is kan leiden tot veiligheidsnormen. Die kunnen betrekking hebben op allerlei aspecten van werksituaties: van het minimale aantal nooduitgangen tot de maximaal toegestane concentratie van een schadelijke stof in de lucht op de werkplek. Op die manier bekeken is veiligheid ook op te vatten als de mate waarin wordt voldaan aan afgesproken veiligheidsnormen.
Veiligheidskundige specialismen voor specifieke risico’s
Omdat het leven vol risico’s is, zijn er binnen de veiligheidskunde uiteenlopende specialismen ontstaan, gericht op specifieke risico’s. Zo bestaat er verkeersveiligheid (gericht op de risico’s van het verkeer) en privé-veiligheid (gericht op de risico’s in en om het huis). Daarnaast maken we wel onderscheid tussen interne veiligheid (over de risico’s binnen het bedrijf: arbeidsveiligheid dus) en externe veiligheid (over de risico’s van activiteiten van bedrijven voor hun omgeving). De laatste tijd krijgt het onderwerp sociale veiligheid veel aandacht. Dit draait niet om technische risico’s, maar om risico’s en bedreigingen die uitgaan van andere personen. Denk daarbij aan (seksuele) intimidatie en geweld (#MeToo), maar ook aan de risico’s van bijvoorbeeld inbraak en bommeldingen.
Begrip veiligheid kent vele veiligheidsthema’s
Onder het begrip ‘veiligheid’ valt tegenwoordig een breed spectrum aan thema’s of domeinen. Natuurlijk arbeidsveiligheid, waaraan we hier primair aandacht besteden. Maar denk ook aan externe veiligheid, transportveiligheid en consumentenveiligheid.
De overlap van arbeidsveiligheid met andere veiligheidsthema’s krijgt vandaag de dag veel aandacht. Een bedrijf is tenslotte meer dan een arbeidsorganisatie en een werknemer meer dan iemand die in een organisatie werkt. In het belang van zowel het bedrijf als de werknemer verdienen andere risico’s dan arbeidsrisico’s ook aandacht. Omdat veel veiligheidsthema’s overlappen met het domein arbeidsveiligheid, zijn binnen die thema's ook dezelfde principes bruikbaar om risico’s te beheersen.
Systematische aanpak gezondheidsrisico’s bij werk
Terug naar veilig en gezond werken. Volgens de Arbeidsomstandighedenwet (Arbowet) moet een bedrijf de gezondheidsrisico’s die de werknemers lopen tijdens hun werk inventariseren en evalueren. Op grond daarvan moet het een plan maken om die risico’s zo nodig te verminderen. Bij de inventarisatie maakt een bedrijf een lijst met mogelijke knelpunten. Bij de evaluatie kijkt het hoe erg het is gesteld met de opgeschreven punten.
Zo’n systematische aanpak is eigenlijk heel logisch: een kwestie van je gezond verstand gebruiken. Want om verbeteringen uit te voeren die het werk gezonder en veiliger maken, moeten we eerst een beeld krijgen van de problemen die spelen, en hun belang. Zo voorkom je het lukraak nemen van maatregelen. Want goede maatregelen nemen, risicobeheersing, daar gaat het uiteindelijk om.
Risico-inventarisatie
De risico’s van werk voor de gezondheid van werknemers zijn afhankelijk van een aantal factoren: de werkzaamheden, de plaats waar wordt gewerkt en de gebruikte stoffen en machines. In principe is geen werkplek hetzelfde en zijn de risico’s voor geen twee werknemers gelijk. Gelukkig is er al veel bekend over de gezondheidsrisico’s van werk.
Zo zijn gegevens beschikbaar over de risico’s van bepaalde machines en de gevaren van veel stoffen en producten. Ook over de effecten op de gezondheid van schadelijke invloeden uit de omgeving (zoals geluid, lage temperaturen) is veel te vinden. Ten slotte is ook bekend dat bepaalde beroepen of werkzaamheden specifieke risico’s voor de gezondheid met zich meebrengen.
Hoe kunnen we deze risico’s nu in een specifiek geval herkennen? Door goed te kijken en door informatie te verzamelen. En soms door bijvoorbeeld gebruik te maken van een checklist.
Risico-evaluatie
Is er eenmaal een overzicht van de risico’s op de werkplek, dan komt vervolgens de ernst daarvan aan bod. Daarbij moeten we de risico’s voorzien van een waardeoordeel. We moeten ze “wegen". Dit maakt duidelijk welke risico’s groot zijn en direct moeten worden aangepakt en welke risico’s we misschien later kunnen bestrijden. Bij dit wegen van risico’s spelen normen en wettelijke verplichtingen een belangrijke rol. In veel gevallen heeft de overheid immers aangegeven welke risico’s “acceptabel” zijn.
Bij het nadenken over de grootte van risico’s is het van belang om niet alleen op risicobronnen te letten, zoals gevaarlijke machines of stoffen. Aandacht moet ook uitgaan naar de rol van de directe omgeving en de werknemers zelf. Of het gevaar van een product of machine werkelijkheid wordt, is immers ook afhankelijk van de eigenschappen van de werkplek, het gedrag van de werknemer en het toezicht door de werkgever.
Een voorbeeld: werken met een gevaarlijke stof kan tot bepaalde risico’s leiden. Of dat een probleem is, hangt niet alleen samen met de stof (hoeveelheid, giftigheid, brandbaarheid, vluchtigheid, verdelingsgraad) maar ook met de eigenschappen van de omgeving (werkruimte, ventilatie, waarschuwingsborden). En ook van de eigenschappen van de werknemers en de manier waarop zij omgaan met het product (kennis, motivatie, allergie, gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen).
Risicobeheersing
Bij de beheersing van risico’s beperken we de risico’s tot een aanvaardbaar niveau door het treffen van maatregelen. Om dit effectief te doen, moeten we gebruikmaken van een systematische benadering, oftewel een strategie. In dit geval de arbeidshygiënische strategie.
- Het idee achter deze strategie is om risico’s zo veel mogelijk ‘aan de bron’ te bestrijden. Dit komt neer op het aanpassen van de werkzaamheden door het kiezen van veiliger stoffen, producten en productiemethoden.
- Als bronbestrijding niet haalbaar is, valt te overwegen om de risicobron te isoleren. Bijvoorbeeld door het aanbrengen van afschermingen of het inkasten van gevaarlijke apparatuur.
- Als volgende mogelijkheid kan men de werkomgeving aanpassen, bijvoorbeeld door het toepassen van ventilatie.
- De volgende stap in de strategie is het isoleren van de mens, zoals dat gebeurt in bijvoorbeeld controlekamers of bij het besturen van werkzaamheden op afstand.
- De laatste stap in de strategie is het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM).
Veilig en gezond werken: techniek, organisatie en gedrag
Bij veilig en gezond werken zijn drie zaken van belang: techniek, organisatie en gedrag. Dat geldt niet alleen voor de inventarisatie en evaluatie van risico’s, maar ook voor de risicobeheersing. Want elke maatregel die we nemen om risico’s te beheersen heeft verschillende aspecten.
Zo lijkt het goed functioneren van een ventilatiesysteem in eerste instantie een technische aangelegenheid. Maar aandacht voor gedrag en organisatie is ook belangrijk. Als de gebruikers van het systeem er niet op de juiste manier mee omgaan (gedrag), functioneert zelfs een technisch perfect systeem gebrekkig. En zonder afspraken over bijvoorbeeld controle en periodiek onderhoud (organisatie) zal de beschermende werking van het systeem uiteindelijk onvoldoende zijn.
Aandacht voor communicatie over veilig en gezond werken
In een professioneel bedrijf krijgt de communicatie over veilig en gezond werken voldoende aandacht. Dat kan alleen door risicobeheersing en de zorg voor veiligheid en gezondheid te integreren in het beleid van de organisatie en de organisatiestructuur. Een beleidsplan speelt daarin een belangrijke rol.
Met name de volgende aspecten van de organisatie verdienen daarin voldoende aandacht:
- Heldere doelstellingen
- Een duidelijk vastgelegde organisatiestructuur
- Voldoende en duidelijke informatie en communicatie
- Duidelijke taakverdelingen en –omschrijvingen
- Vastgelegde verantwoordelijkheden en bevoegdheden
- Bedrijfsnoodplannen
De bedrijfsleiding moet over deze aspecten voldoende informatie verstrekken aan alle medewerkers. Dat betekent dat procedures en reglementen over veilig en gezond werken aandacht moeten schenken aan:
- Gedragsregels tijdens de normale gang van zaken én in noodsituaties
- Apparatuur gebruiken
- Gevaarlijke stoffen gebruiken
- Persoonlijke beschermingsmiddelen gebruiken
Vanuit de Arbowet beleid zelf vormgeven
Onder de Arbeidsomstandighedenwet – kortweg Arbowet – kunnen werkgevers en werknemers beleid rondom veilig en gezond werken in hun bedrijf voor een groot deel zelf vormgeven. De Nederlandse Arbeidsinspectie kan werkgevers een bestuurlijke boete opleggen bij overtreding van de wet. Met dit lik-op-stukbeleid kan zij werkgevers – en in sommige gevallen ook werknemers en de bedrijfsarts – beboeten zonder dat de rechter eraan te pas komt.
In de Arbowetgeving zijn de laatste jaren veel regels geschrapt. Daarmee krijgen werkgevers en werknemers meer verantwoordelijkheid om zelf maatregelen op te stellen om aan de wettelijke doelvoorschriften te voldoen. Sociale partners worden aangespoord om zogenoemde Arbocatalogi op te stellen.
Er zijn inmiddels Arbocatalogi voor ruim 160 branches en dit aantal groeit nog steeds. Deze Arbocatalogi vertalen doelvoorschriften in middelvoorschriften op brancheniveau. Die middelvoorschriften beschrijven hoe branches de doelvoorschriften uit de wetgeving willen realiseren. Deze aanpak maakt maatwerk mogelijk.
